Journal of FisheriesSciences.com

Key words

Cyprinus carpio, otolith, broken and burnt method, Keban Dam Lake

Giri?

Kemikli bal?klar?n vücudunun sert k?s?mlar?n? olu?turan yap?lar ya? tespitinde kullan?lan en yayg?n yöntemlerden biridir. Y?l içerisinde meydana gelen de?i?imin bal???n bu sert aksamlar?na yans?mas? sonucu kemikli bal?klar?n ya?lar? belirlenebilmektedir. Çünkü bal?klarda kemik yap?s?n?n büyümesi, memelilerin aksine materyallerin d??a eklenmesi sonucu olu?maktad?r. Ancak, ya? tayininde kullan?lan yap?lar?n tamam? her türün ya??n? tayin etmede uygun olmayabilir. Bu yap?lar?n biri veya birkaç? ilgili türün ya? tayini için uygun olabildi?i gibi bazen de hiç birisi uygun olmayabilir (Av?ar, 2005). Nitekim Çetinkaya, (1991) Cyprinus carpio üzerinde yapt??? bir ara?t?rmada pullar?n bir bölümünün deforme ve büyük nükleuslu olmas?ndan dolay? ya? tayininde yeterince güven vermedi?i için operkulum kemiklerinden de ya? tayini yapt???n? bildirmektedir. Bu nedenle, ya? tayininde kullan?lan bu yap?lar?n de?i?ik yöntemlerle incelenmesi bazen daha güvenilir sonuçlar vermesi bak?m?ndan önemlidir. Bu yöntemlerden birisi otolitlerin k?r?l?p- yak?lmas?d?r. Bazen otolit üzerinde dar olan büyüme halkalar? otolit üstten incelendi?inde tamamen görünmeyebilir. Bu durumda otolitin kesiti al?narak veya yak?larak incelenmesi daha güvenilir sonuçlar vermektedir. Larval devrelerinin ba?lang?c?nda iç kulaklarda kalkerden olu?an otolitler pulsuz bal?klarda da bulunmas? nedeniyle birçok ara?t?rmada çok yayg?n olarak kullan?lan ve güvenilir sonuçlar veren yap?lardan biridir (Ekingen, 1983; Sar?han, 1988; Beamish ve McFarlane, 1990; Çelikkale, 1991; Kara, 1992; Av?ar, 2005).

Bal?klar ile ilgili yap?lan bilimsel çal??malar?n ço?unda bulgular ya?a ba?l? olarak de?erlendirilmektedir. Ayn? ?ekilde belirli çevrelerde bal???n maksimum ya?a, e?eysel olgunlu?a ve yakalanma büyüklü?üne eri?mesinde ve ölüm oran?n?n belirlenmesinde ya? tespiti oldukça önemlidir (Ekingen, 1983; Akyurt, 1987; Gümü? ve Polat, 1999).

Bal?klarda ya? tespiti ile ilgili genel bilgiler birçok ara?t?rmac? (Lagler, 1956; Chugunova, 1963; Tesch, 1968; Ekingen, 1983; Sar?han, 1988; Summerfelt ve Hall, 1990; Çelikkale, 1991; Kara, 1992; Erkoyuncu, 1995; Geldiay ve Bal?k, 1999; Polat, 2000; Av?ar, 2005) taraf?ndan verilmi?tir.

Farkl? bal?k türlerinde k?rma-yakma yöntemi ile otolitlerden ya? tespiti çe?itli ara?t?r?c?lar (Polat ve Gümü?, 1996; Bostanc? ve Polat, 2000; Stransky, vd., 2001; Kimura, 2001; Polat vd., 2005) taraf?ndan yap?lm??t?r. Ancak, incelenen türün otolitlerinin k?r?l?p-yak?ld?ktan sonra ya? tayini ile ilgili yap?lm?? bir çal??maya rastlanamam??t?r. Bu nedenle, C. carpio otolitlerinin bütün olarak ve k?r?l?p-yak?ld?ktan sonraki ya?lar? tespit edilip, aralar?ndaki uyum ve uyumsuzluklar? kar??la?t?rmak amac?yla bu çal??ma yap?lm??t?r.

Materyal ve Metod

Keban Baraj Gölü, Elaz?? s?n?rlar? içerisinde bulunan ülkemizin en büyük baraj göllerinden biridir. Ara?t?rman?n materyalini olu?turan aynal? sazan örnekleri Mart 2005- ?ubat 2007 tarihleri aras?nda bu gölden 18, 24, 32 ve 54 mm göz geni?li?ine sahip monofilament sade a?larla yakalanm?? olup, toplam 167 örne?in otolitlerinden ya? tespiti yap?lm??t?r.

Otolitler bal???n kafatas? dikkatlice kesildikten sonra ince uçlu bir pensle yerlerinden yava?ça ç?kar?l?p (Geldiay ve Bal?k, 1999), % 3’lük NaOH çözeltisi ile temizlendikten sonra incelenmek üzere zarflara konularak etiketlenmi?tir. Otolitler, önce % 96’l?k etil alkol içerisinde bütün olarak 4X büyütmeli stero mikroskop (Kyowa Optical, Model SD-2PL) ile incelenip ya? tespiti yap?ld?ktan sonra, ayn? otolitler k?r?l?p ispirto aleviyle yak?larak ya?lar? tekrar tespit edilmi?, aralar?ndaki uyum ve uyumsuzluklar kar??la?t?r?lm??t?r. Her iki okuma yönteminde otolitler ayn? okuyucu taraf?ndan birer kez okunarak bal?klar?n ya?lar? tespit edilmi?tir.

Yakma i?lemi s?ras?nda otolitin rengi önce sar?ms? kahverengine, sonra siyaha ve kül rengine dönü?ünceye kadar ispirto alevinde bekletilmi?tir. Bu uygulamadan sonra otolitin ufalanmamas?na ve kesit ekseninin otolitin tam merkezinden geçmesine dikkat edilerek k?r?lan yüzeyinden ya? tayini yap?lm??t?r. E?er k?r?lma ekseni merkezden geçmezse ilgili bireyin ya?? olmas? gerekenden az okunur (Ekingen, 1983; Sar?han, 1988; Çelikkale, 1991; Av?ar, 2005).

Ya? tayininde 2 ve 2+ ya??ndakiler II. ya? grubuna; 3 ve 3+ ya??ndakiler III. ya? grubuna; 4 ve 4+ ya??ndakiler IV. ya? grubuna… vs. dahil edilmi?tir (Chugunova, 1963).

Varyans hesaplamalar? a?a??daki formüle göre hesaplanm??t?r. Hata paylar? ise her bir yap? için bulunan varyans de?erlerinin karekökünün al?nmas?yla elde edilmi?tir Burada Xjkl j bal???, k yap?s? ve l okuyucusu için ortalama ya?t?r (Polat vd., 1993).

Her iki okuma yöntemi ile elde edilen ya?lar aras?ndaki farkl?l?klar?n istatistiksel önem derecesi “t” testine göre yap?lm??t?r (SPSS 12,0 paket program).

Bulgular ve Tart??ma

Bu çal??mada C. carpio türüne ait 167 adet bal???n otolitlerinden bütün ve k?r?l?p-yak?ld?ktan sonra ya? tespiti yap?lm?? olup, 9 örnekte k?r?l?pyak?lmadan önce ya? tespiti yap?lamam??t?r. Bu nedenle, bütün olarak ve k?r?l?p-yak?ld?ktan sonraki ya? kar??la?t?r?lmas?na ait örnek say?s? 158 olarak al?nm?? ve Tablo 1’de verilmi?tir. Tablo 1 incelendi?inde otolitlerin bütün halindeki ve k?r?l?p- yak?ld?ktan sonra tespit edilen ya?lar? aras?ndaki uyum oran? % 70.89 olarak bulunurken, uyumsuzluk oranlar? 1 ya? fark? için % 22.78, 2 ya? fark? için % 6.33 olarak tespit edilmi?tir. Bütün haldeki otolitlerin % 5.39’unda (9 örnekte) ya? halkas? gözlenemezken, ayn? otolitler k?r?l?p-yak?ld?ktan sonra hepsinde ya? halkalar? net bir ?ekilde okunarak ya? tespiti kolay bir ?ekilde yap?lm??t?r. Her iki yöntem aras?nda tespit edilen ya? fark? en fazla 2 olarak bulunmu?tur. Otolitlerin bütün ve k?r?l?p-yak?ld?ktan sonraki ya? halkalar?n?n netlikleri ?ekil 1 ve Tablo 2’de verilmi?tir. Yüzeylerinden ya? halkalar? okunamayan otolitlerin k?r?l?p-yak?ld?ktan sonra tespit edilen ya?lar?n?n 3-5 aras?nda de?i?ti?i görülmü?tür.

Tablo 1. C. carpio’nun bütün otolit ya?lar? ile k?r?l?p yak?lan otolit ya?lar?n?n kar??la?t?r?lmas?
Table 1. The comparison of otolith age from whole otolith and broken-burnt otolith of C. carpio

?ekil 1. C. carpio’nun bütün ve k?r?l?p-yak?lan otolitlerin ya? halkalar?n?n okunma netlikleri
Figure 1. Readability of annulus in whole and broken-burnt otolith of C. Carpio

Tablo 2. C. carpio’nun bütün otolitlerin ve k?r?l?p-yak?lan otolitlerin ya? halkalar?n?n görüntü netlikleri ve oranlar?
Table 2. Readability quality and ratios of annulus in whole and broken-burnt otolith of C. carpio

Her iki yöntem ile otolitlerin ya? halkalar? okunurken, bu halkalar?n okunabilirlik dereceleri de tespit edilerek ?ekil ve tablo ile ifade edilmi?tir (?ekil 1, Tablo 2). Otolitler k?r?l?p-yak?ld?ktan sonra daha net olarak okunmu? ve bütün halde iken okunamayan otolitler de bu yöntem ile çok rahat bir ?ekilde okunabilmi?tir. Otolitler k?r?l?pyak?ld?ktan sonra ya? halkalar? % 77.25’l?k bir oranla çok net gözükürken, ayn? görünme netli?i otolitler bütün halde iken % 20.36 olarak tespit edilmi?tir. Ayr?ca, bütün haldeki otolitlerde ya? halkalar?n?n % 31.74’ü zay?f görüntüye sahipken, bu oran k?r?l?p-yak?ld?ktan sonra % 0’a dü?mü?tür (Tablo 2). ?ekil 1-3 ve Tablo 2’de verilen de?erlere k?r?l?p-yak?lmadan önce ya? halkalar? okunamayan otolitler de dahil edilmi?tir.

?ekil 2. C. carpio’nun bütün otolit ile k?r?l?pyak?lan otolit say?lar?n?n ya? gruplar?na göre da??l?m?
Figure 2. The distribution of whole and broken-burnt otolith number according to age groups of C. carpio

Her iki okuma yöntemi ile elde edilen ya?lar aras?nda pozitif yönlü ( r = 0.85) lineer bir ili?ki olmas?na ra?men (?ekil 3), aralar?ndaki farkl?l?klar istatistiksel olarak önemli (P< 0.05) bulunmu?tur.

?ekil 3. C. carpio’nun bütün otolit ya?? ile k?r?l?p-yak?lan otolit ya?? ili?kisi
Figure 3. The relationship between whole otolith age and broken-burnt otolith of C. Carpio

Bütün halinde incelenen otolitlerin 9 örne?inde ya? halkalar? görülememesine ra?men, ayn? otolitler k?r?l?p-yak?ld?ktan sonra 2 tanesinin 3, 4 tanesinin 4 ve 3 tanesinin de 5 ya??nda oldu?u tespit edilmi?tir.

K?r?l?p-yak?lan otolitlerde hem ya? halkalar?n?n net olmas? hem de ya? tayini hata pay?n?n az olmas? (Tablo 3) nedeniyle, incelenen bu türün otolitlerinden k?rma-yakma yönteminin ya? tayininde daha uygun oldu?unu söyleyebiliriz.

Tablo 3. C. carpio’nun bütün otolit ya?lar? ile k?r?l?p-yak?lan otolit ya?lar?n?n varyans ve hata pay? de?erleri
Table 3. Variance and aging error values of ages in whole and broken-burnt otolith of C. carpio

Bu çal??mada, Keban Baraj Gölü’nde ya?ayan C. carpio populasyonuna ait 167 bireyin bütün halindeki otolit ya?lar? ile k?r?l?p-yak?lan otolit ya?lar? tespit edilip, aralar?ndaki benzerlikler ve farkl?l?klar kar??la?t?r?lm??t?r. K?r?l?p-yak?lmadan önce bütün halindeki otolitlerin 9 tanesinde ya? halkas? gözlenemezken, ayn? otolitler k?r?l?pyak?ld?ktan sonra ya? halkalar? çok net bir ?ekilde okunabilmi?tir. Bu nedenle, bütün olarak ve k?r?l?p- yak?ld?ktan sonra tespit edilen ya?lar kar??la?t?r?l?rken örnek say?s? 158 olarak al?nm??t?r. Her iki yöntem aras?nda tespit edilen ya? fark? en fazla 2 olarak bulunmu? ve aralar?ndaki uyum oran? % 70.89 olarak tespit edilmi?tir. Uyumsuzluk oranlar? ise 1 ya? fark? için % 22.78 olarak tespit edilirken, 2 ya? fark? için % 6.33 olarak saptanm??t?r. Farkl?l?klar “t” testine göre istatistiksel olarak önemli (P< 0.05) bulunmu?tur. Otolitlerin yüzeylerinden do?rudan ya? halkalar? okunurken bal???n ya?? ilerledikçe ya? halkalar?n?n görünebilirli?inde zay?flamalar gözlenirken, % 5.39’luk bir k?sm?nda ise hiç ya? halkas? okunamam??t?r. Ancak, ayn? otolitler k?r?l?p-yak?ld?ktan sonra tekrar incelendi?inde ya? halkalar? net bir ?ekilde görülmü? ve yüzeylerinden ya? halkalar? okunamayan otolitlerin de ya? halkalar? çok net bir ?ekilde okunabilmi?tir. Yüzeylerinden ya? halkalar? okunamayan otolitlerin k?r?l?pyak?ld?ktan sonra tespit edilen ya?lar?n?n 2-5 aras?nda de?i?mi? olmas?, otolitin do?al yap?s?ndan kaynakland??? kan?s?nday?z. Çünkü bazen otolitlerin do?al geli?melerinden kaynaklanan nedenlerden dolay? ya? halkalar? görünmeyebilir. Otolitin büyük ve kal?n olmas? ya? halkalar?n?n iyi görünmemesine neden olabilir (Çelikkale, 1991; Kara, 1992). Bu çal??mada yüzeylerinden ya? halkalar? okunamayan otolitlerin k?r?l?p-yak?ld?ktan sonra net olarak okunabilmesinin nedeni otolitlerin kal?nl???ndan kaynakland??? kan?s?nday?z.

Birçok ara?t?rmac? (Beamish ve McFarlane, 1990; Polat ve Gümü?, 1996; Bostanc? ve Polat, 2000; Kimura, 2001; Munk, 2001; Stransky vd., 2001; Polat vd., 2005) do?rudan otolit yüzeylerindeki ya? halkalar?n?n okunmas? ile k?r?l?p-yak?ld?ktan sonraki okunan ya?lar aras?ndaki uyumsuzluklar?n önemli oldu?unu ve özellikle uzun ömürlü bal?klar için k?rma ve yakma tekni?i ile otolitlerden ya? belirlemenin oldukça ba?ar?l? bir ?ekilde uyguland???n? yapt?klar? ara?t?rmalarda ifade etmi?lerdir.

Polat ve Gümü? (1996), Merlangus merlangus euxinus populasyonu üzerinde yapt?klar? bir çal??mada, bu alttür için en uygun ya? tespit metodunun otolitlerin k?r?l?p-yak?ld?ktan sonra ya? halkalar?n?n okunmas? oldu?u bildirilmi?tir. Ayn? ?ekilde Stransky vd. (2001)’nin, Sebastes marinus türü üzerinde yapt?klar? bir çal??mada, do?rudan yüzeyden okuma tekni?i ile 11 ya??ndan sonra okunan ya?lar?n olmas? gereken ya?lar?n alt?nda ç?kt???n? ve bu nedenle otolitlerin k?r?l?p- yak?ld?ktan sonra ya?lar?n?n tespit edilmesi gerekti?ini ifade etmektedirler. Ayn? ifadeler Solea lascaris türü için Bostanc? ve Polat (2000) taraf?ndan da vurgulanmaktad?r. Kimura, (2001)’n?n Theragra chalcogramma türü üzerinde yapm?? oldu?u benzer bir çal??mada otolitlerden 13. ya?a kadar rahat bir ?ekilde ya? tespiti yap?l?rken, ilerleyen ya?larda otolitlerin k?r?l?p yak?lmas? gerekti?ini ve bu tür için en uygun ya? belirleme metodunun otolitleri k?rma ve yakma tekni?inin oldu?u bildirmektedir. Yine ayn? tür üzerinde yap?lan ba?ka bir çal??mada (Munk, 2001) otolitlerin yüzeylerinden ya? halkalar?n?n okunamamas? durumlar?nda otolitler k?r?l?p yak?larak incelenmi?tir.

Yukar?da belirtilen çal??malarda da ifade edildi?i gibi otolitler k?r?l?p-yak?ld?ktan sonra ya? halkalar? daha net okunmakta ve okunamayan ya? halkalar? da bu yöntem ile daha rahat okunabilmektedir.

Genç bireylerin otolitlerinden ya? tespiti belirgin bir ?ekilde yap?labilir. Ancak, ileriki ya?larda otolitin ispirto alevinde yak?lmas? gerekir. Çünkü genç bireylerde otolitin yüzeyinden okuman?n belirgin oldu?u, daha sonraki ya?larda ise zorla?t??? bildirilmektedir (Tesch, 1968).

Farkl? tür ve de?i?ik ya?ama alanlar? olmas?na ra?men konu ile ilgili yap?lan çal??malarda (Beamish ve McFarlane, 1990; Polat ve Gümü?, 1996; Bostanc? ve Polat, 2000; Kimura, 2001; Munk, 2001; Stransky vd., 2001; Polat vd., 2005; Zengin vd., 2006) elde edilen sonuçlar ile, yap?lan bu çal??mada elde edilen sonuçlar aras?nda benzerlikler oldu?u görülmü?tür.

Sonuç

Yap?lan bu çal??ma ile otolitlerin k?r?l?p-yak?lmas? ile ya? halkalar?n?n daha net ve kolay okundu?unu, ya? tayini hata pay?n?n da daha dü?ük olmas? nedeniyle k?rma-yakma yönteminin aynal? sazan için daha uygun bir yöntem oldu?unu söyleyebiliriz. Bu nedenle, otolitler ile yap?lan ya? tespiti çal??malar?nda otolitlerin k?r?l?pyak?ld?ktan sonra incelenmesi, çal??man?n güvenirlili?i ve do?rulu?u aç?s?ndan oldukça önemlidir. Çünkü bu çal??mada otolitler k?r?l?p-yak?lmadan önce incelenmi? olsayd?, otolitlerin ancak % 70.89’luk k?sm? olmas? gereken ya?ta okunacak, geri kalan % 22.78’lik k?sm? olmas? gereken ya?tan 1 ya?, % 6.33’lük k?sm? 2 ya? eksik okunacak ve otolitlerin % 5.39’luk bir k?sm?ndan ise ya? tespiti hiç yap?lamayacakt?.

1502

References

1. Akyurt, İ., (1987), Kazan GölüAyna lıSazan (Cyprinuscarpio L., 1758) Populasyonununİncelenmesi. TokatZiraatFakültesiDergisi, 1: 323-340.
2. Avşar, D., (2005), BalıkçılıkBiyolojisivePopulasyonDinamiği. Nobel Yayınevi, Adana, 332 s. Beamish, R. J., McFarlane, G. A. (1990). Current trends in age determination methodology. Pp. 15-42. In:,
3. R. C. Summertfelt and G. E. Hall, (Editors). Age and Growth of Fish. Iowa State University Press, Ames, Iowa, Second printing, 544 pp.
4. Bostancı D., Polat, N., (2000), Karadeniz’deYaşayanSolealascaris (Risso, 1810)’teYaşBelirlemeYöntemleri. Turkish Journal of Zoology, 24: 21-29.
5. Chugunova, N. I., (1963), Age and Growth Studies in Fish, Israel Program Scientific Translation. No: 610 National Science Foundation, Washington D.C. 132 pp.
6. Çelikkale, M. S., (1991), BalıkBiyolojisi, KaradenizTeknikÜniv. SürmeneDenizBilimleriveTeknolojisiYüksekokulu, GenelYayın No: 101, FakülteYayın No: I, Trabzon, 387 s.
7. Çetinkaya, O., (1992), AkşehirGölüSazanPopulasyonu (Cyprinuscarpio L., 1758) ÜzerindeAraştırmalar I. Büyüme, Boy- AğırlıkİlişkisiveKondisyon. Turkish Journal of Zoology, 16: 13-29.
8. Ekingen, G., (1983), Su ÜrünleriveBalıkçılık, FıratÜniv. VeterinerFak. Yayınları, No:32, Ankara Üniversitesi, Basımevi, Ankara. 162 s. Erkoyuncu, İ., (1995), BalıkçılıkBiyolojisivePopulasyonDinamiği, OndokuzMayısÜniviversitesiYayınları No:95, 265 s.
9. Geldiay R., Balık, S., (1999), TürkiyeTatlısuBalıkları, III. Baskı. EgeÜniversitesiBasımevi, Bornova-İzmir. 532 s. Gümüş, A., Polat, N., (1999), YaşTayiniHesaplamalarındaHataKaynakları. X. Ulusal Su ÜrünleriSempozyumu 22-24 Eylül, Adana. 506-523.
10. Kara, Ö. F., (1992), BalıkçılıkBiyolojisivePopulasyonDinamiği, EgeÜniversitesi SuÜrünleriYüksekokulukitaplarserisi No:27, İzmir. 168 s.
11. Kimura, D. K., (2001), Age and Growth Programe, A Brief History of Age Determination of Walleye Pollock (Theragrachalcogramma) at the Alaska Fisheries Science Center, https://www.afsc.noaa.gov/REFM/Age/brief_ history.htm (Erişimtarihi: 12.12.2007).
12. Lagler, K. L., (1956), Freshwater Fishery Biology, W. M. C. Brown Company. Publishers, Dubuque, lowa. 421 pp.
13. Munk, K. M., (2001), Walleye Pollock Otolith Aging: Comparison of the Techniques Used by Two Agencies. https://www.cf.adfg.state.ak.us/geninfo/pubs/ rir/5j01-06.pdf (Erişimtarihi: 12.12.2007).
14. Polat, N., (2000), BalıklardaYaşBelirlemeninÖnemi, DoğuAnadoluBölgesi V. Su ÜrünleriSempozyumu, 28-30 Haziran, Erzurum, 9-20.
15. Polat, N., Işık, K., Kukul, A., (1993), Bıyıklıbalık (BarbusplebejusescherichiSteindachner, 1897)’ın YaşTayinindeKemiksiYapı-OkuyucuUyumDeğerlendirmesi. Turkish Journal of Zoology, 17: 503- 509.
16. Polat, N., Bostancı, D., Yılmaz, S., (2005), Difference between otolith and broken-burnt otolith ages of red mullet (MullusbarbatusponticusEssipov, 1927) sampled from the Bleack Sea (Samsun, Turkey). Turkish Journal of Veterinary and Animal Sciences 29: 429-433.
17. Polat, N., Gümüş, A., (1996), Ageing of whiting (Merlangusmerlanguseuxinus Nord, 1840) Based on Broken and Burnt Otolith. Fisheries Research, 28: 231-236.
18. Sarıhan, E., (1988), BalıkçılıkBiyolojisi, ÇukurovaÜniversitesiZiraatFakültesi, DersKitabı No:65, Adana, 120 s.
19. Stransky, C., Guomundsdottir, S., Sigurosson, P., Lemvig, S., Nedreaas, K., (2001), Age readings of Sebastesmarinusotoliths: bias and precision between readers and otolith preparation methods. Scientific Council Meeting-June. Serial No: N4384 https://www.redfish.de/project/deliv56.pdf
20. Summerfelt, R. C., Hall, G. E., (1990), Age and Growth of Fish, Iowa State University Press, Ames, lowa, 50010, 544 pp. Tesch, F. W., (1968), Age and Growth, Pp. 93- 123. In.,
21. T. B. Bagenal (Editor), Methods for Assessment of Fish Production in Freshwaters. IBP. Handbook No: 3, Blackwell Scientific Publ. Oxford and Edinburg, 320 pp.
22. Zengin, M., Gümüş, A., Bostancı, D., (2006), Age and growth of the Black Sea turbot, Psetta maxima (Linneaus, 1758) (Pisces: Scophthalmidae), estimated by reading otoliths and by back-calculation. Journal of Applied Ichthyology, 22: 374-381.