- (2013) Volume 7, Issue 4
Melike Açıkel, M. Oğuz Öztürk*
Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Afyonkarahisar, Türkiye
In this study, examinations were conducted on Argulus foliaceus (Crustacea, Branchiura) infes-tation in 114 individuals of Leuciscus cephalus supplied from Serban Dam Lake between the dates of February 2009 and August 2010. Argulus foliaceus (.5, 6.1±5.1) was found on gills, fins and skin of the host fish specimens. A. foliaceus was recorded on smaller host fish size specimens than bigger ones in summer time, during the study period. In addition, the prev-alence of the parasite was recorded higher on male sex group than female. However, mean in-tensity of parasite was found higher on female than male fish specimens.
Argulus foliaceus, Ektoparazit, Squalius cephalus
Argulus foliaceus, Ektoparasite, Squalius cephalus
Araştırma konusunu oluşturan Squalius cepha-lus’un koyu tonlu olan vücudunun sırt kısmı mavi-yeşil renkte metalik yansımalar gösterir. Dorsal, kaudal ve pektoral yüzgeçler renksiz; ventral ve anal yüzgeçler ise portakal sarısı rengindedir. Kuy-ruk yüzgeci hafif girintili ve loblarının ucu kısmen yuvarlaktır. Boy en fazla 80 cm ağırlığı ise 4 kg olabilir. Genellikle suların yüzeyine yakın zonla-rında büyük gruplar halinde yaşayan bir akarsu balığıdır. Temiz ve nispeten hızlı akan çayları tercih ederlerse de bazen göllere ve hatta acı sula-ra da girebilirler. Omnivor karakterli olan bu ba-lıklar genellikle her çeşit sucul böcekleri, kurtları, molluskları, balık yumurtalarını, çeşitli su bitkile-rini ve tohumlarını yiyerek geçinir. Tamamen predatör özellik kazanan yaşlı fertler ise, çeşitli balıkların genç yavrularıyla beslenir. Yumurtla-ma mevsimi Nisan, Mayıs, Haziran aylarındadır. Yumurtalar genellikle taş ve odun parçaları üze-rine yapıştırılır. Eti taze iken lezzetli olmasına karşılık fazla kılçıklı olduğu için pek fazla tercih edilmez (Geldiay ve Balık 1999).
Arthropoda şubesi, Crustacea sınıfı, Argulidae ailesinde yer alan Argulus (balık biti) soyu, balık-ların yaygın bir ekto parazitidir. Bu parazit, 5-10 mm büyüklüğünde olup, baş, thorax ve abdo-menden oluşmaktadır. Erişkin dişiler su içindeki çeşitli nesneler ve bitki örtüsü üzerine birkaç yüz yumurta bırakırlar Yumurtalar oval şeklinde ve jelatinimsi bir kapsül ile kaplıdır (Bychovskaya-Pavlovskaya 1962).
Argulus foliaceus, vucudun baş, toraks ve ab-domenden meydana gelmesi, kitin yapılı kütikül-den meydana gelen eksternal iskeletle kaplı ol-masıyla Arthropoda şubesinin Crustacea sınıfında yer almaktadır. Söz konusu parazit, gövdesinin dorsalden konveks, venralden konkav şekilli ve dorso-ventral yönden basık olmasının yanısıra iki çift göz beneğinin bulunması ve cephalotoraksın karapaks ile kaplı olmasıyla Branchiura takımın-daki Argulidae familyası içinde yer almaktadır. A. foliaceus, ürosom denilen kuyruğun yuvarlak loplu olup, kenarlarının dikenlerle kaplı olmasıy-la da diğer türlerden farklılık göstermektedir (Bychovskaya-Pavlovskaya 1962).
Parazit, balıkların solungaçları veya derisi üzerinde beslenerek irritasyon ve doku hasarları-na neden olmaktadır (Bykhovskaya-Pavlovskaya ve ark., 1962). Konak özgüllüğü zayıf bir parazit türü olarak bilinen Argulus foliaceus, Anado-lu’nun farklı habitatlarında yaşayan değişik balık türlerinde yaygın olarak bulunmaktadır (Burgu ve ark., 1988; Yıldız ve Kumantaş, 2002; Öztürk ve ark., 2003; Öktener, 2003; Öztürk, 2010; Karatoy ve Soylu, 2006).
Bu çalışmanın amacı; Serban Baraj Gölü (Af-yonkarahisar)’ndeki Squalius cephalus’un üze-rinde yaşayan Argulus foliaceus faunası belirle-nerek bu alandaki boşluğun doldurulmasının ya-nısıra, ilgili parazitin Anadolu’daki yayılış alan-larının belirlenmesi çalışmalarına katkıda bulun-maktır. Ayrıca mevsimler ile konak balık yaş ve eşey grupları gibi abiyotik ve biyotik faktörlerin söz konusu parazitin populasyon büyüklüğü üze-rine olan ekolojik etkilerinin belirlenmesi hedef-lenmiştir.
Afyonkarahisar ili Sinanpaşa ilçesi sınırları içerisinde yer alan Serban (Savran) Baraj Gölü, 38°38'43'' Kuzey Paraleli ile 30°22'37'' Doğu Me-ridyeni koordinatlarındadır. Serban Çayı üzerine taşkın koruma ve sulama amaçlı kurulan Baraj Gölü, Afyonkarahisar-Antalya Karayoluna 3 km. mesafede olup, Kocatepe Tarihi Milli Parkı içeri-sindedir (Anonim, 2004). 1995 yılında yapımı tamamlanan Baraj Gölü, 30 m. yüksekliğinde toprak dolgu gövdeye sahiptir. Normal su kotu 1285 m, depolama hacmi 3.35 hm3, aktif hacmi ise 3.14 hm3 tür (Anonim, 2004).
Çalışma konusu kapsamında incelenen S. cep-halus örnekleri, Serban Baraj Gölü’nün yaklaşık 1-3 m derinliğinden fanyalı ağlarla yakalanmıştır. Balıklar içinde ortam suyu bulunan plastik bidon-lara aktarılıp, Araştırma Laboratuarı’na canlı ola-rak taşınmıştır. 24 ila 48 saat içinde incelenen ba-lıklar bu süre zarfında havalandırmalı akvaryum tanklarında muhafaza edilmiştir. Balıklar pul ör-neklerine bakılarak altı yaş grubuna ayrılmıştır.
Parazit varlığı araştırılacak balık örneklerinin Medulla spinalis’i disseksiyon iğnesi ile tahrip edildikten sonra total ve çatal boyları not edilmiş-tir. Deri üzerinde x10 büyütme gücündeki büyü-teç yardımıyla arama yapılmıştır. Daha sonra ba-lıkların yüzgeçleri ve solungaçları kesilerek fiz-yolojik su içeren petri kaplarına alınarak, ışık kaynağı ile desteklenmiş stereo mikroskop yar-dımı ile incelenmiştir. Balıkların deri, yüzgeç ve solungaçlarında bulunan parazitlerin bir kısmı %70’lik etil alkolde saklanırken, diğer bir kısmı daimi preparat haline getirilmiştir (Langeron, 1949). Parazitlerin tür tespitinde BykhovskayaPavlovskaya ve ark. (1962)’ dan yararlanılmıştır. Her bir parazit türünün konak balıkta bulunma yüzdesi, ortalama yoğunluğu, minimum-maksimum sayıları Bush ve ark. (1997)’na göre hesaplanarak, tablolar üzerinde ayrıntılı olarak gösterilmiştir. Elde edilen parazitolojik verilerde-ki değişkenlikler SPSS 11.5 programı yardımıyla; mevsimlere, balık boy gruplarına ve konak balık eşey farklılığına göre Ki-Kare ve Anova testleri kullanılarak değerlendirilmiştir.
Şubat 2009 ile Ağustos 2010 tarihleri arasında gerçekleştirilen çalışma süresince, boyları 12.5-28.3 cm arasında değişen 114 adet S. cephalus parazitolojik yönden incelenmiştir. Buna göre ba-lık bireylerinin solungaç, deri ve yüzgeçlerinde A.foliaceus %17.5 enfeksiyon yaygınlığında ve 6.1 ±5.1 yoğunluğunda kaydedilmiştir.
Çalışma ilkbahar, yaz, sonbahar ve kış olmak üzere 4 mevsim üzerinden gerçekleştirilmiştir. Parazite ait enfestasyon değerlerinin mevsimlere göre dağılımı Tablo 1’de verilmiştir. Buna göre, A. foliaceus’a sadece yaz döneminde rastlanmış-tır. Parazitolojik bulgular, konak balıkların yaş gruplarına göre ele alındığında, A. foliaceus’ta sadece 2 ve 3 yaş grubundaki balıklarda görülen bir ektoparazit olup, söz konusu enfestasyon de-ğerleri 3 yaş grubunda daha yüksek bulunmuştur (Tablo 2). Söz konusu parazit türlere ait enfestas-yon değerleri ile konak balıkların cinsiyet grupla-rı arasındaki etkileşim Tablo 3’te ayrıntılı olarak verilmiştir. İncelenen 75 dişi bireyden 12 (%16.0)’sinde, 39 erkek bireyden ise 8 (%20.5)’inde A. foliaceus’a rastlanmıştır. Buna göre A. foliaceus’un enfestasyon yaygınlığı erkek bireylerde daha fazla iken, enfestasyon yoğunlu-ğu dişi balıklarda daha yüksektir. Fakat bu farklı-lık istatistiki bakımdan anlamlı bulunmamıştır (P>0.05).
Tablo 1. Parazit türlere ait enfeksiyon değerlerinin mevsimlere göre dağılımı
Table 1. Infection value of parasite species distribution according to season
Tablo 2. S. cephalus’un yaş gruplarına göre enfeksiyon değerlerinin dağılımı
Table 2. Infection value of distribution according to age groups of L. cephalus
Tablo 3. S. cephalus’un eşey gruplarına göre enfeksiyon değerlerinin dağılımı
Table 3. Infection value of distribution according to sex groups of S. cephalus
A. foliaceus, balıkların kan ve mukusu ile bes-lenen ektoparazit bir türdür. Parazitin enfeksiyon yoğunluğuna bağlı olarak konak canlıda ölüme kadar varabilen çeşitli patolojik olgulara rastla-nabilmektedir. Mevcut çalışma alanında söz ko-nusu parazite düşük yoğunlukta rastlanılmasın-dan dolayı balıklarda herhangi bir patolojik belir-tiye rastlanılmamıştır.
Tatlısu balık türlerinde geniş dağılım gösteren A. foliaceus, konak tercihi yapmayan genel bir parazit türü olarak tanımlanmaktadır (Dzika ve ark., 2007). A. foliaceus Türkiye’nin farklı habi-tatlarında yaşayan değişik balık türlerinde yaygın olarak bulunmaktadır (Burgu ve ark., 1988; Yıl-dız ve Kumantaş, 2002; Öztürk ve ark., 2003; Öktener, 2003; Karatoy ve Soylu, 2006; Öztürk, 2010). Bununla birlikte, aynı ortamda yaşayan farklı balık türleri arasında belirgin konak tercihi yapmaktadır (Mikheev ve ark., 1998). A. folia-ceus’un konak özgüllüğü bakımından sırasıyla Cyprinus carpio (sazan), Abramis brama (çapak balığı), Tinca tinca (kadife balığı), Carassius au-ratus (japon balığı) ve Scardinius eryth-rophtalmus (kızılkanat balığı)’u tercih ettiğini vurgulanmaktadır (Walker ve ark., 2008). Mev-cut çalışma sürecinde söz konusu parazitin S. cephalus’ta kaydedilmiş olması, bu parazitin öz-gül konak balık türleri arasında S. cephalus’un da yer aldığı görüşünü desteklemektedir. Diğer yan-dan A. foliaceus, değişik çalışmalarda konak ba-lıkların solungaçlarında (Molnár ve Székely, 1995), deri ve yüzgeçlerinde tespit edilmiştir (Öztürk, 2010; Székely ve Molnár, 1997; Özer ve Erdem, 1999). Yukarıdaki bulgulara paralel ola-rak, bu araştırma süresince de söz konusu parazi-tin mikrohabitat olarak solungaç, deri ve yüzgeç-leri tercih ettiği belirlenmiştir.
Konağın beslenme özelliği, yaşı ve bulunduğu coğrafik lokalitenin fiziksel ve kimyasal tabanlı ekolojik özellikleri, parazit kommunitelerdeki çe-şitliliğin oluşumunda etken ögelerdir (Rohde ve ark., 1995). Ekolojik bir fiziksel etmen olan su sıcaklığının parazit kommuniteler üzerindeki önemi bilinmektedir (Poulin, 2007). Bauer (1965)’e göre, termofilik bir tür olan A. foliaceus, yüksek sıcaklık ve düşük oksijen yoğunluğuna karşı oldukça dirençlidir. Öztürk (2005) sazan ve turna balıklarındaki Argulus foliaceus’u ilkbahar ve yaz dönemlerinde kaydetmiştir. Diğer bir araş-tırmada da A. foliaceus’a yaz ve sonbahar döne-minde rastlanmıştır (Öztürk, 2010). Benzer so-nuçlar bu araştırma sürecinde de tespit edilmiş olup, konak balıklardaki A. foliaceus olgusuna sadece yaz aylarında rastlanmıştır. Bu sonuçlar söz konusu parazitin termofilik bir tür olduğuna dair görüşlerle paralellik göstermektedir (Yıldız ve Kumantaş, 2002; Öztürk ve ark., 2003; Molnár ve Székely, 1995; Özer ve Erdem, 1999).
Balıkların yaşı ve buna bağlı olarak değişen fizyolojik özellikleri, parazit fauna kombinasyo-nu üzerinde etkili olabilmektedir (Rohde, 1995; Tieri ve ark., 2006). Poulin (Poulin, 1999)’e göre, balıkların kopepod tipi ektoparazitlerinin hem yaygınlığı hem de yoğunluğu, konak balıkların boy uzunluğu ile pozitif korelasyon göstermekte-dir. Walker ve ark. (2008), 5 cyprinid türünde en-festasyon yaygınlığı ve yoğunluğu bakımından en fazla A. foliaceus olgusunu, 2 ve 3 yaş grubunda-ki balıklarda kaydetmiş ancak, parmak balık ev-resindeki bireylerde ise parazitlenmeye rastla-mamıştır. Benzer bulgulara Türkiye’deki çalış-malarda da rastlanmıştır (Öztürk, 2005; 2010). Yapılan bu çalışma kapsamındaki S. cephalus’un 3 yaş grubundaki genç bireylerinde görülen A. foliaceus enfestasyon yaygınlığı ve yoğunluğu diğer yaş gruplarına göre daha baskın olup, yuka-rıdaki araştırıcıların verilerini desteklemektedir. Diğer yandan A. foliaceus’a ait enfestasyon olgu-sunun konak balık eşeyi grupları arasındaki dağı-lımında ise, belirgin bir fark bulunmamıştır.
Balıkların kan ve mukusu ile beslenen Argu-lus foliaceus, serbest yüzücü bir ektoparazittir (Bauer, 1965). Argulus bireylerinin tatlı su balık-larının özellikle solungaç ve derileri üzerinde et-kili olduğu, bu kısımlardan kan emme sürecinde meydana getirdiği aneminin yanı sıra salgı bezi sıvılarının etkisiyle de toksik etkiye neden olduk-larına işaret edilmektedir (Walker ve ark., 2008). Bu kapsamda bir A. foliaceus bireyinin 2-3 gr ağırlığındaki bir sazan parmak balığının ölümüne neden olabilmekte, hatta yetiştirme havuzlarında-ki balıkların bu enfeksiyon nedeniyle tamamının ölüme sürüklendiğine dikkat çekilmektedir (Ba-uer, 1965). Mevcut araştırma alanının doğal or-tam olması ve konak balıklarda düşük yoğunlukta rastlanılmasından dolayı yukarıda belirtilen pato-lojik belirtilere rastlanılmamıştır. Ancak söz ko-nusu çalışma alanının ileride kültür balığı yetiş-tirme alanı olarak tercih edilmesi durumunda, A. foliaceus’un yetiştiriciliği yapılacak balıklar üze-rinde potansiyel bir tehdit oluşturacağı göz önün-de tutulmalıdır.
Sonuç
Sonuç olarak, bugüne kadar üzerinde herhangi bir parazitolojik araştırma yapılmayan Serban Baraj Gölü’ndeki Squalius cephalus türünde Ar-gulus foliaceus’un tespit edilmesiyle, söz konusu parazit türü Serban Baraj Gölü için yeni kayıt özeliği kazanmıştır. Bu kapsamda yukarıda sözü edilen parazit türün coğrafik yayılışına yeni bir lokalite ilave edilmiştir. Ayrıca konak balık yaş ve eşey grupları ile mevsimsel etkilerin, parazitin popülasyon büyüklüğü üzerine olan ekolojik etki-leri belirlenmiştir. Bu bağlamda söz konusu para-zit türün, 2 ve 3 yaş grubundaki Squalius cepha-lus bireyleri üzerinde, yaz döneminde parazitoza neden olduğu belirlenmiştir Ayrıca dişi balıkların erkeklere göre daha yüksek oranda enfestasyona yakalandıkları görülmüştür.
