Journal of FisheriesSciences.com

Özet:

Araştırmada, Trabzon açıklarından Nisan-Aralık 2010 tarihleri arasında yakalanan 439 istavrit Trachurus mediterraneus (Steindachner, 1868)’in otolit boyutları-balık boyu ilişkileri ve canlı-nın bazı populasyon parametreleri incelenmiştir. Örneklerin boyu (ortalama ±SH) 12.70 ±0.09 cm, ağırlıkları ise 18.05 ±0.35g’dır. Her bir örnekten çıkarılan otolitlerin boyu, genişliği ve ağırlığı ölçülmüş ve sırasıyla 4.38 ±0.03 mm, 2.44 ±0.02 mm ve 0.0079 ±0.00015g olarak be-lirlenmiştir. Canlının boyu ile ağırlığı arasında y=0.0093x2.9565 (r2=0.97; P<0.001), otolit boyu ile balık boyu arasında y=2.4729x+1.8744 (r2=0.73; P<0.001), otolit ağırlığı-balık ağırlığı ara-sında y=1917.1x+2.973 (r2=0.65; P<0.001), otolit boyu-ağırlığı arasında y=0.0001x2.7279 (r2=0.92; P<0.001), otolit boyu-otolit genişliği arasında y=0.4678x+0.3902 (r2=0.86; P<0.001) ilişkisi bulunmuştur. Otolit morfolojisi için OL/TL, OH/OL ve OW/TW araştırılmış olup OL/TL= 1/ 22.72-39.45 (29.09 ±0.1061), OH/OL= 1/ 1.46-2.07 (1.79 ±0.004) ve OW/TW= 1/ 1172.17-4998 (2345.63 ±29.015) bulunmuştur. Tüm bireyler için kondisyon faktörü 0.83 ±0.003 olarak bulunmuştur.

Anahtar Kelimeler: Sarıkuyruk İstavrit, Otolit, Karadeniz

Keywords

Mediterranean Horse Mackerel, Otolith, Black Sea

Giriş

Türkiye sularında yakalanan ve ticari öneme sahip olan balıkların başında hamsi (Engraulis encrasicolus) ve istavrit (Trachurus mediterra-neus) gelmektedir. İstavrit hamsiden sonra en fazla avlanan ekonomik bir türdür. Eti son derece lezzetli ve pazar değeri yüksek olan bir balıktır. Karadeniz’de istavrit avcılığı trol avına açık sa-halarda orta su trolü ile kıyı boyunca uzatma, çe-virme ağları ve gırgırla ticari olarak avlanmakta-dır (Çelikkale ve ark., 1993).

İstavrit geniş bir aile olan Carangidae’lerin bir üyesi olup bu aile dünya çapında çok önemli yeri olan ticari türleri içerir. Bunlar T. mediterraneus (sarıkuyruk istavrit), T. trachurus, ve T. pictura-tus’tur. Bu türlerden biri olan T. mediterraneus ile ilgili yapılmış birçok çalışma mevcuttur. İstav-ritlerin biyolojik özellikleri, morfolojileri ve coğ-rafik dağılımları ile ilgili ilk bilgiler Slastenenko (1956)’ya aittir. Karlou-Riga (2000), 1989-1992 yılları arasında Doğu Akdeniz’deki istavritin (Trachurus mediterraneus) otolit morfolojisi, yaş ve büyüme özellikleri üzerine çalışmıştır. Santic ve ark. (2003), 1996 yılında Adriyatik De-nizi’ndeki istavrit (Trachurus mediterraneus) ba-lığının beslenme alışkanlıkları üzerine çalışmıştır. Waldron ve ark. (2001), İstavrit (Trachurus trachurus) balığının yaş dağılımı üzerine çalışır-ken, Jardas ve ark. (2004), Adriyatik De-nizi’ndeki istavritin (Trachurus mediterraneus) biyometrik özelliklerini araştırmıştır.

Ülkemizde yapılan mevcut çalışmalar ise; Karaçam ve Düzgüneş (1988) istavritlerin yaş ve boy dağılımlarını, cinsiyet oranlarını, et verimlerini, boy-ağırlık ilişkilerini, kondisyon faktörünü, yaş-boy ve yaş-ağırlık ilişkilerini, ya-şama ve ölüm oranlarını araştırmışlardır. Mater ve Cihangir (1997) Karadeniz’in güneybatı bö-lümündeki hamsi (Engraulis encrasicolus, L, 1758) ve istavrit (Trachurus mediterraneus, Ste-indachner,1868)’in yumurtalarının dağılımı ve miktarının belirlenmesini çalışmıştır. Kayalı (1998) 1996-1997 yılları arasında Trabzon, Rize ve Artvin kıyılarında dağılım gösteren istavrit (Trachurus mediterraneus) ve hamsi (Engraulis encrasicolus, Linnea, 1758) balıklarının bazı po-pulasyon parametrelerini, beslenme ekolojileri, prey çeşitlilikleri ile ilgili dominantlığını çalış-mıştır. Samsun ve ark. (2006) Samsun Kör-fezi’nde avlanan Karagöz istavrit (Trachurus trachurus) balığının bazı biyolojik özellikleri üzerine çalışmıştır. Turan (2004) istavrit (Trac-hurus mediterraneus) balığının morfometrik ve meristik özelliklerini kullanarak Karadeniz, Ege, Marmara ve Doğu Akdeniz’deki istavrit stoğunun yapısını belirleme üzerine çalışırken, Kalaycı (2006) Orta Karadeniz’de avlanan istavrit balığı-nın (T. trachurus) üreme özellikleri ve populas-yon parametrelerini araştırmıştır.

Kasapoğlu (2006) T. mediterraneus’un Doğu Karadeniz’deki stok yapısı ve populasyon para-metrelerini araştırmıştır. Bir diğer araştırmacı da Marmara Denizi’nden yakalanan sarıkuyruk is-tavrit (T. mediterraneus)’in otolit özellikleri ve bazı populasyon parametreleri üzerinde çalışma yapmıştır (Bostancı, 2009).

Yapılan literatür araştırmalarında Karade-niz’deki istavrit populasyonunun otolit özellikleri ve populasyon parametrelerinin eksikliği göze çarpmıştır. Bu eksikliğin giderilmesi amacıyla bu çalışmada istavrit populasyonuna ait otolit özel-likleri ve bazı populasyon parametreleri’nin or-taya konması amaçlanmıştır.

Materyal ve Metot

Çalışma materyalini oluşturan T. mediterra-neus türüne ait olan 439 örnek 23.02.-07.12.2010 tarihleri arasında Trabzon’da gırgır avcılığı ya-pılan ticari teknelerden temin edilmiştir. Labora-tuvara getirilen balıklar 1 mm hassasiyetteki öl-çüm cetveli ile total boy (TL) ölçümleri yapılmış, 0,01 g hassasiyetli terazi ile ağırlıkları (TW) alınmıştır. Ölçümler tamamlandıktan sonra her bir balıktan diseksiyon yöntemiyle otolitler çı-kartılmış ve Eliza kabına yerleştirilmiştir. Avşar ve ark. (2006) bildirdiklerine göre, aynı bireydeki otolitlerin boyutları büyük değişiklikler göstere-bilmesi nedeniyle bu çalışmada da sağ ve sol sa-gittal otolitlerin ikisi de alınmıştır. Otolit boyut-ları Leica marka mikroskopta mikrometrik oküler yardımıyla ölçülmüş, ağırlıkları (OW) 0.0001 g hassasiyetli terazi ile tartılmıştır. Otolit boyutla-rına ait ölçümler iki eksen üzerinde yapılmıştır. İlk ölçüm otolit çapı ya da otolit genişliği (yük-sekliği) (OH) olarak adlandırılan dorsoventral doğrultudaki eksenin uzunluğudur. İkinci ölçüm ise otolit boyu (OL) olarak adlandırılan, otolitin anterior ucundan posterior ucuna kadar olan uzunluktur (Şekil 1). Otolitlerin ölçümleri bino-küler mikroskopta x1,5 büyütme ile siyah zemin üzerinde, içerisinde alkol bulunan bir kapta üstten aydınlatma ile yapılmıştır. Çalışma başlangıcında karşılaştırma amacıyla otolit ölçümleri sağ ve sol üzerinden yapılmış, ilerleyen aşamada sadece sağ otolit ölçümleri alınmıştır. Morfolojik özellikle-rinden OL/TL, OH/OL ve OW/TW hesaplanmış-tır (Akkıran, 1985).

Canlının boy-ağırlık ilişkisi için, W= a*Lb allometrik büyüme denklemi, Kondisyon faktö-rünün (K) hesaplanmasında ise K=(W/L3)*100 eşitliği kullanılmıştır.

Verilerden elde edilen grafikler, regresyon analizleri (P<0.001)ve ANOVA varyans analiz-leri (P<0.05) için Excel programı kullanılmıştır.

Bulgular ve Tartışma

439 istavrit balığı üzerinde yapılan araştır-mada ortalama balık boyu ve ağırlığı sırasıyla 12.70 ±0.09 cm, 18.05 ±0.35g olarak bulunmuş- tur. Çalışılan bireylerdeki otolit boyu, ağırlığı, genişliği ile ilgili elde edilen veriler Tablo 1.’de verilmiştir. Canlının boy-ağırlık ilişkisi, otolit (boy, genişlik, ağırlık)-balık (boyu, ağırlığı) ara-sındaki regresyon ilişkiler incelenmiş olup so-nuçları Tablo 2’de görülmektedir.

Balık boyu- balık ağırlığı arasında yapılan regresyonda r2=0.97 olup, ilişki derecesi önemli bulunmuştur (P<0.001). Otolit ağırlığı-balık boyu arasında r2=0.68, Otolit genişliği-balık boyu ara-sında r2 =0.67, Otolit boyu-balık boyu r2=0.73, Otolit ağırlığı-balık ağırlığı r2=0.65 Otolit geniş-liği-otolit ağırlığı r2 =0.92, Otolit boyu-otolit ağırlığı r2=0.92, Otolit boyu-otolit genişliği r2=0.86 bulunmuştur (Şekil 2,3). İlişki dereceleri yapılan analiz sonucunda önemli bulunmuştur (P<0.001).

Otolit morfolojisinin tanımlanmasında kulla-nılan parametrelerden OL/TL, OH/OL OW/TL araştırılmış olup yapılan hesaplamada OL/TL= 1/ 22.72-39.45 (29.09 ±0.1061), OH/OL= 1/1.46-2.07 (1.79 ±0.004) ve OW/TW= 1/1172.17-4998 (2345.63 ±29.015) bulunmuştur.

Ölçümlerde sol veya sağ otolitin kullanımı üzerine araştırma yapılmış; sol (n=460) ve sağ otolitler (n=372) arasında yapılan genişlik, boy ve ağırlık ilişkileri sırasıyla r2=0.97 r2=0.99 ve r2=0.99 bulunmuştur. Genişlik, boy ve ağırlık öl-çümlerinde sol veya sağ otolitin kullanımı ara-sında yapılan varyans analizi sonucunda farklılı-ğın önemsiz olduğu gözlenmiştir (Tablo 3).

439 istavrit balığı için kondisyon faktörü, tüm bireyler için 0.83 ±0.003 olarak bulunmuştur.

Bostancı (2009) tarafından Marmara De-nizi’nde aynı tür üzerinde yapılmış olan çalış-mada otolit boyu, otolit genişliği ve otolit ağırlığı sırasıyla 4.51 ±0.05 mm, 2.48 ±0.02 mm ve 0.0081 ±0.0002 g olarak belirlenmiştir. Bu çalış-mada da sırasıyla 4.38 ±0.03 mm, 2.44 ±0.02 mm, 0.0079 ±0.00015 g değerler hesaplanmış olup bu iki çalışma oldukça paralellik göster-mektedir. Kayalı (1998) Karadeniz’de 430 birey üzerinde yaptığı çalışmada tüm bireyler için kon-disyon faktörü ortalama 1.011, Bostancı (2009) Marmara Denizi’nde 158 birey için kondisyon faktörünü 0.70-1.31 arasında göstermiş olup or-talama 0.99 ±0.01 değer bulunmuş, Şahin ve ark. (2009) dişi bireyler için kondisyon faktörünü 0.91 ±0.080, erkek bireyler için 0.88 ±0.067 bulmuştur. Bu çalışmada ise kondisyon faktörü 0.65-1.17 arasında değişim göstermiş ortalama 0.83 ±0.003 olarak belirlenmiştir. Kondisyon faktöründe elde edilen değer daha önceki çalış-malarla paralellik göstermektedir. Değerlerdeki küçük değişim mevsimsel besin içeriği ve üreme zamanı bakımından olduğu gibi canlının boyunun tam boy ya da çatal boy ölçümünden kaynaklan-maktadır.

Balık boyu ve otolit ölçüleri arasındaki ilişki-ler incelendiğinde Kasapoğlu (2006) Karade-niz’de yaptığı çalışmada 632 birey üzerinde ya-pılan otolit boyu-balık boyu, otolit ağırlığı-balık ağırlığı, otolit boyu-otolit genişliği arasındaki ilişkiler sırasıyla y=2.6263x+2.1513; y=3002.2x-6.0915; 0.367x+0.923; y=0.0041x-0.0086 bu-lunmuştur. Bostancı (2009)’nın yaptığı çalışmada çatal boy ile otolit ağırlığı, otolit genişliği ve oto-lit boyu arasındaki ilişki denklemlerini sırasıyla y=519,52x+7,7646; y=4,7834x+0,1801 ve y=2,208x+2,0186 olarak belirlemiştir. Bu çalış-mada ise total boy ile otolit ağırlığı, otolit geniş-liği ile otolit boyu ve otolit ağırlığı-balık ağırlığı arasındaki ilişki denklemleri araştırılmıştır. Sıra-sıyla y=489,65x+8,8513; y=4,7025x+1,2357; y=2,4729x+1,8744; y=1917.1x + 2.973 (r2=0.65; P<0.001) olarak hesaplanmıştır. Tablo 4’den gö-rüleceği üzere üç çalışma karşılaştırıldığında; a, b katsayıları arasında benzerlik görülmektedir. Otolit genişliği-Otolit ağırlığı arsında yapılan regresyon ilişkisinde b değerindeki farklılık bu çalışmada üssel (r2=0.92; P<0.001) ifade ilişkisi-nin olmasından kaynaklanmaktadır.

Tuset ve ark. (2008) Kuzey ve Doğu Atlan-tik’de istavrit otolitinin morfolojik tanımlama-sında yaptığı çalışmada OL/TL/ 2.7-3.0, OH/OL/ 47.0-60.0 tanımlamıştır. Bu çalışmada ise değer-ler OL/TL=1/22.72-39.45 (29.09 ±0.1061), OH/OL=1/1.46-2.07 (1.79 ±0.004) ve OW/TW=1/1172.17-4998 (2345.63 ±29.015) bulunmuştur Değerlerdeki farklılık coğrafik bölge (iklim, fiziko-kimyasal parametreler v.b.) şartlarından kaynaklanmaktadır. Avşar ve ark., (2006) belirttiği üzere sol ve sağ otolit arasında faklılığın olması bu çalışma için geçersiz olmuş-tur. İstavrit balığı için sağ ya da sol otolit ölçüm-lerinin kullanımının önemsiz olduğu bulunmuş-tur.

T. mediterraneus türüne ait diğer bölgelerde yapılan çalışmalardan elde edilmiş boy- ağırlık ilişkisindeki b değerlerine bakıldığında Türkiye denizlerinde yapılan çalışmalarda bu tür allomet-rik büyüme gösterirken Adriyatik denizinde ya-pılan çalışmalar da ise balığın izometrik büyüme gösterdiği görülmektedir (Tablo 5).

Sonuç

Karadeniz’deki sarıkuyruk istavritin balık bü-yümesi ile otolit büyümesi arasındaki ilişkilerin irdelendiği bu çalışmada otolitlerin boy, genişlik ve ağırlıkça büyümesinin birbirleriyle olan iliş-kisi belirlenmiştir. T. mediterraneus türüne ait diğer bölgelerde yapılan çalışmalardan elde edil-miş boy-ağırlık ilişkisindeki b değerlerine bakıl-dığında Türkiye denizlerinde yapılan çalışma-larda bu tür allometrik büyüme göstermiştir. Ça-lışmada total boy ile otolit ağırlığı, otolit genişliği ile otolit boyu ve otolit ağırlığı-balık ağırlığı ara-sındaki ilişki değerleri diğer çalışmalardaki a, b katsayıları ile arasında benzerlik görülmüştür. Bu çalışmada otolitin morfolojik tanımlanmasında OL/TL= 1/29.09 ±0.1061, OH/OL= 1/1.79 ±0.004 ve OW/TW= 1/ 2345.63 ±29.015 bulunmuştur

Balıkçılık biyolojisi çalışmalarında otolit-lerle yapılan çalışmalar önemli yer tutmaktadır. Yaş belirleme çalışmalarında kemikli balıklar için otolitlerin en önemli yapılar olduğu göz önünde bulundurulduğunda, yaş bilgisine doğru bir şekilde ulaşmak için balık türlerine ait otolit-lerin morfolojilerinin bilinmesi ve bu morfolojik farklılıkların göz önüne alınarak yaş belirleme çalışmalarının yapılması oldukça önem arz et-mektedir. Otolitler yaş tayinlerinde, stok hesap-lamalarında kullanıldığı gibi stokların ayırımla-rında da kullanılmaktadır. Ayrıca otolitlerin mor-folojik tanımlanmasında elde edilen değerler pek çok araştırmada önemli yer almaktadır. Beslenme ekolojisi çalışmalarında; mide analizlerinde çıkan otolitlerden canlının hangi türle beslendiği ve preyin boyutu hakkında bilgi vermektedir. Yapı-sındaki O2 izotoplarının analizi ile de balıkların tatlı su ile deniz arasındaki göçlerinin belirlenme-sinde kullanılmaktadır.

Doğu Karadeniz’deki istavritin otolit özellikleri ve bazı populasyon parametrelerinin ortaya çıka-rılmaya çalışıldığı bu araştırmanın ileride yapıla-cak benzer çalışmalara ışık tutacağı düşünülmek-tedir.

Teşekkür

Bu çalışmada kullanılan materyallerin bir kısmı TAGEM “Doğu Karadeniz’deki Gırgır Ba-lıkçılığının İzlenmesi (2005-2010)” adlı proje kapsamında elde edilmiştir.

Kaynaklar

1. Arneri, E., Tangerini P., (1983). Biological data collected during the Pipeta expeditions on Trachurusmediterraneus(Steindachner) in the Adriatic Sea, FAO Fish Rep., 290: 127-130.
2. Akkıran, N., (1985). A S ystematic Study on Ca-rangidae (Pisces) Employing the Otolith Characters in the Eastern Mediterrranean. Biljeske-Notes. InstitutZaOceanografiju I Ribarstvo-Split SfrJugoslavija.No/ 63. 9p.
3. Avşar, D., Çiçek, E., Yeldan, H., Manaşırlı, M., Mavruk, S., (2006). İskenderun ve Mersin KörfezindekiCentracentidaeFamilyasına ait (kemiklibalık) BazıTürlerinOtolitMorfo-lojileri, Ulusal Su Günleri, 25 Eylül, Trab-zon,116-123.
4. Bostancı, D., (2009). Sarıkuyrukİstavrit, Trachu-rusmediterraneus(Steindachner, 1868)’un OtolitÖzellikleriveBazıPopulasyon Para-metreleri. FıratÜniversity Journal of Sci-ence, 21(1): 53-60.
5. Çelikkale, M.S., Düzgüneş, E., Candeğer, F., (1993). Av AraçlarıveAvlanmaTeknolo-jisi, KTÜ SürmeneDenizBilimleriFak. Trabzon, No. 162(4), 272-282.
6. Dulcic, J., Kraljevic, M., (1996). Weight-length relationship for 40 species in the eastern Ad-riatic Sea (Croatian waters), Fisheries Rese-arch, 28: 243-251. doi: 10.1016/0165-7836(96)00513-9
7. Jardas, I., Šantić, M., Pallaoro, A., (2004). Bio-metric Properties of Mediterranean Horse Mackerel Trachurusmediterraneus(Oste-ichthyes/ Carangidae) from The Central Ad-riatic Sea, Natural Croatian, 13(4): 343-355, Zagreb.
8. Karaçam, H., Düzgüneş, E., (1988), HamsiBalık-larında Net EtVerimiveBesinAnalizleriÜzerineBirAraştırma, EgeÜniversitesi Su ÜrünleriDergisi, 51(9-20): 100-107.
9. Kayalı, E., (1998). DoğuKaradeniz’dekiİstavrit (Trachurusmediterraneus, Steindchner, 1868) veHamsi (Engraulisencrasicolus, Linnea, 1758) BalıklarınınBazıPopulasyonParametreleriveBeslenmeEkolojileri, DoktoraTezi, KTÜ, Fen BilimleriEnstitüsü, Bal. Tekn. Müh. Anabilim Dalı, 238s, Trab-zon.
10. Kalaycı, F., (2006). OrtaKaradeniz’deAvlananİstavrit(Trachurustrachurus L., 1758) Ba-lığınınüremeözelliklerivePopulasyon Pa-rametrelerininBelirlenmesi. DoktoraTezi, OMÜ, Fen BilimleriEnstitüsü Su ÜrünleriAvlamaveİşlemeTeknolojisiAnabilim Dalı,119s, Samsun.
11. Karakulak, F.S., Erk, H., Bilgin, B., (2006). Length-weight relationships for 47 coastal fish species from the northern Aegean Sea, Turkey, Journal of Applied Ichthyology, 22: 274-278.doi: 10.1111/j.1439-0426.2006.00736.x
12. Karlou-Riga, C., (2000). Otholith Morphology and Age and Growth of Trachurusmediter-raneus(Steindachner) in the Eastern Medi-terranean, Fisheries Research, 46: 69-82. doi: 10.1016/S0165-7836(00)00134-X
13. Kasapoğlu, N., (2006). DoğuKaradenizdeki is-tavrit (Trachurusmediterraneus, Ste-indchner, 1868) BalığınınStokYapısıvePopulasyonParametreleri. YüksekLisans-Tezi. KTÜ, Fen BilimleriEnstitüsü, Su ÜrünleriAnabilim Dalı, 60 s,Trabzon.
14. Koutrakis, E.T., Tsikliras, A.C., (2003). Length-weight relationships of fishes from three northern Aegean estuarine systems (Greece), Journal of Applied Ichthyology, 19: 258-260. doi: 10.1046/j.1439-0426.2003.00456.x
15. Mater, S., Cihangir, B., (1997). Distribution and Abundance of the European Anchovy (Eng-raulisencrasicolus(L,1758)) and Mediter-ranean Horse Mackerel (Trachurusmediter-raneus(Steindachner, 1868)) Eggs from the Southwest Black Sea, Turkish Journal Zoo-logy, 21: 417-420.
16. Moutopoulos, D.K., Stergiou K. I., (2002). Length-weight and length-length relations-hips of fish species from the Aegean Sea (Greece), Journal of Applied Ichthyology, 18: 200-203. doi: 10.1046/j.1439-0426.2002.00281.x
17. Petrakis, G., Stergiou, K.I., (1995). Weight-length relationship for 33 species in Greek waters, Fisheries Research, 21: 465-469. doi: 10.1016/0165-7836(94)00294-7
18. Samsun, N., Kalaycı, F., Samsun, O., Bilgin, S., (2006). Samsun Körfezi’’ndeAvlanan İs-tavrit (TrachurustrachurusL., 1758) Balı-ğınınBazıBiyolojikÖzelliklerininBelir-lenmesi, EgeÜniversitesi Su Ürünleri Der-gisi, 23: 481-486.
19. Santic, M., I. Jardas and A. Pallaoro., (2003). Fe-eding Habits of Mediterranean horse macke-rel, Trachurusmediterraneus(Carangidae), in the central Adriatic Sea, Cybium27(4): 247-253.
20. Santic, M., Pallaoro, A., Jardas, I., (2006). Co-variation of gonadosomatic index and para-meters of length-weight relationships of Mediterranean horse mackerel, Trachurusmediterraneus(Steindachner, 1868), in the eastern Adriatic Sea, Journal of Applied Ichthyology, 22: 214-217. doi: 10.1111/j.1439-0426.2006.00735.x
21. Slastenenko, E., (1956). KaradenizHavzası Ba-lıkları, Rusça’dançeviren; Altan, H.E., E.B.K.UmumMüdürlüğü, İstanbul, 711 s.
22. Şahin, C., Kasapoğlu, N., Gözler, A.M., Kalaycı, F., Hacımurtazaoğlu, N., Mutlu, C., (2009). Age, Growth, and Gonadosomatic Index (GSI) of Mediterranean Horse Mackerel (TrachurusmediterraneusSteindachner, 1868) in the Eastern Black Sea, Turkish Jo-urnal Zoology, 33: 157-167.
23. Turan, C., (2004). Stock Identification of MediterraneanHorse Mackerel (Trachurus me-diterraneus) Using Morphometric and Me-ristic Characters, ICES Journal of Marine Science, 61: 774-781. doi: 10.1016/j.icesjms.2004.05.001
24. Tuset, V.M., Lombarte, A., Assis, C.A., (2008). Otolith Atlas for the Western Mediterranean, North and Central Eastern Atlantic. Scientia Marina 72S1. 7-198, Barcelona (Spain) ISSN/ 0214-8358.
25. Waldron, E.M., Kerstan, M., (2001). Age Vali-dation in Horse Mackerel (Trachurustrac-hurus) Otoliths, ICES Journal of Marine Science, 58: 806-813. doi: 10.1006/jmsc.2001.1071

653