Journal of FisheriesSciences.com

Keywords

Medicinal leech, Hirudo medicinalis, Hirudo verbana, Exportation, Protection, Sustainability

Giris

Sülükler, parazit olduklari halde eski çaglar-dan beri insanlarda tedavi edici amaçla kullanil-masindan dolayi dikkat çekici canlilar olmuslar-dir. Tibbi alanda kullanilan sülükler arasinda Hirudo medicinalis en iyi bilinenidir. Modern tipta H. medicinalis plastik cerrahide kullanildigi gibi (Eldor vd., 1996) salgiladigi enzim ve hor-monlar ise insanlari tedavide degerlendirilmekte-dir (Demirhan, 1979; Halton, 1989; Orevi vd., 1995 ; Orevi vd., 1992 ; Rigbi vd., 1987a.; Rigbi vd., 1987b; Sawyer, 1986). Sülüklerin Osmanlilar tarafindan kullanildigi ve bu konu ile ilgili yazili eserler hazirladiklari bilinmektedir. Osmanlilarla beraber Fransizlar da sülüklerden yararlanmislar-dir (Kaestner, 1967; Kasparek vd., 2000; Saglam, 2000).

Hirudo medicinalis’in vücudu dorso-ventral hafif yassilasmis olup uzunlugu, 10-15 cm kadar-dir. Vücudun orta kismindaki segmentler bes hal-kaya ayrilmistir. Ikinci derecedeki eksternal hal-kalar, asil segmentler tarafindan gizlenmistir. Anteriyör çekmen genellikle posteriyör çekmen-den daha küçüktür. Vücudun anterior-dorsalinde lateral olarak siralanmis bes çift göze sahip olup, ilk üç göz çifti arka arkaya siralanmistir. Dör-düncü göz çiftiyle üçüncü göz çifti arasinda bir, besinci göz çifti arasinda ise iki halka bulun-maktadir (Barnes, 1974; Brown, 1967; Çaglar, 1973; Davies, 1991; Kaestner, 1967; Saglam, 2000, 2004; Sawyer, 1986). H. medicinalis vücut agirliginin ortalama 5.83 (3-10) kati kan emer ve bir yila kadar beslenmeksizin yasamini sürdüre-bilir (Saglam, 1998). Canli olarak incelenen H. medicinalis’de renk zeytin yesilinden kahveren-giye kadar degisebilir. Dorsalde iki çift paramedyan ve paramarjinal desenlenme dikkati çeker ve çok sayida küçük papilla bulunur. Ventral kisim sarimsi renkte olup genellikle dü-zensiz sekillerdeki çok sayida koyu leke tasir Hirudo verbana parlak yesil, sari, siyah ve kir-mizi renkler tasir. Dorsal kisimda turuncu kirmi-zimsi dar seritler vardir. Dorsalin orta kisminda genis, koyu yesil-kahverengi tek renkten olusan bir bant yer alir. Lateralde daha açik renkli iki adet sarimsi serit bulunur ve bunlar bir çift yesi-limsi oval benek tarafindan kesilir. Ventral ki-simda sarimsi yesil zemin üzerinde laterale yakin iki koyu bant yer alir. Bu iki koyu bandin ara-sinda kalan ve lekeler içermeyen açik renkli bir bölge bulunmaktadir (Utevsky ve Trontelj, 2005).

Ülkemizde tibbi sülükler üzerinde birçok ça-lismalar yürütülmüs olup, bir proje kapsaminda H. medicinalis’in Dogu Anadolu Bölgesindeki dagilimi ve ekonomik önemleri arastirilmistir (Saglam vd., 2008). (Gülen vd., 1997) Tibbi sü-lük basta olmak üzere Türkiye Hirudinea fauna-sini tespit etmek için 16 farkli gölden sülük ör-nekleri toplamislardir. (Kasparek vd., 2000) H. medicinalis’in Türkiye’deki dagilimini incele-mislerdir. Yine (Demirsoy vd., 2001) H. medicinalis’in Poyraz ve Efteni Göllerindeki mevsimsel ve aylik populasyon degisimlerini arastirmislardir. Kerevitas Gida Sanayi ve Ticaret AS Türkiye’de tibbi sülüklerin toplandigi alan-larda bulunan türlerin miktarlarinin ortaya çika-rilmasi için bir çalismayi desteklemistir (Artüz, 1990). Sülük biyolojisi, üretim ve yetistirme tek-nikleri, sülüklerin kullanim alanlari ve ekonomik önemleri konusunda da çalismalar bulunmaktadir (Saglam, 2000, 2005, 2006). H. medicinalis Tür-kiye’de, Çubuk Baraji ve Eymir Gölü (Geldiay, 1949), Gölcük Gölü (Izmir) (Geldiay ve Tareen, 1972). Sirakaraagaçlar Deresi (Sinop) (Bat vd., 2000), Abant, Acarlar, Acigöl, Agyatan, Aksehir, Akyatan, Arapçiftligi, Bafa, Beysehir, Bolluk, Borabay, Burdur, Çaltiçak, Çavusçu, Çöl, Dalyan, Dipsiz, Eber, Efteni, Egirdir, Gala, Ge-rede, Gölcük (Bolu), Isikli, Iznik, Karapinar, Ko-zanli, Köycegiz, Küçük Akgöl, Küçük Mangit, Kulu, Ladik, Manyas, Marmara, Mogan, Poy-razlar, Samsam, Sapanca, Sarikum, Süleymaniye, Terkos, Tersakan, Tuz, Apolyont, Uyuz, Yeni-çaga gölleri, Yesilirmak, Büyük Menderes ve Ki-zilirmak deltalari, Hotamis, Karagöl (Sinop), Esmekaya, Sultan ve Eregli batakliklari, Karamik sazligi, Tarsus sulak alanlari (Kasparek vd., 2000), Efteni Gölü, Poyrazlar Gölü (Demirsoy vd., 2001), Gediz Deltasi (Izmir) (Ustaoglu vd., 2003), Yayla Gölü (Denizli) (Tasdemir vd., 2004), Gökpinar Çayi (Denizli) (Duran vd., 2007), Firniz Çayi (Kahramanmaras) (Yildirim, 2006), Melen Gölü (Özbek ve Sari, 2007), Dogubeyazit Sazligi (Agri), Putka Gölü, Eminbey Sazligi, Armutveren Sazligi-1, Armutveren Sazligi-2, Armutveren Sazligi-3 (Ardahan), Soguk Çesme Sazligi (Bingöl), Göl-basi Sazligi (Bitlis), Beyaz Çesme Sazligi, Bah-çecik Sazligi (Elazig), Subatan Sazligi, Sülük Gölü (Erzincan), Üçkaya Gölü (Igdir), Dellet Sazligi, Sülük Gölü-1, Sülük Gölü-2 (Kars), Ahir Gölü (Malatya), Kopuzlar Sazligi, Palanotu Saz-ligi, Büyük Sülük Gölü, Küçük Sülük Gölü, Sekirek Sazligi (Tunceli) (Saglam vd., 2008) gibi sulak alanlardan kaydedilmistir.

Hirudo verbana türü tibbi sülük Türkiye’de, Anadolu’nun kuzey batisindaki sucul habitatlarda (Neubert ve Nosemann, 1999), Bozalan Gölü (Iz-mir) (Balik vd., 2006), Poyrazlar Gölü (Özbek ve Sari, 2007), Isikli Gölü ve Karamuk Batakligi (Kazanci vd., 2009) gibi sulak alanlarda tespit edilmistir. Çok sayida tibbi sülügün hala bazi Güneydogu Avrupa ülkeleri ile Türkiye’den top-landigi bilinmektedir (Wells ve Coombes, 1987).

UNEP-WCMC, (2009) verilerine göre H. medicinalis’in Arnavutluk, Ermenistan, Avus-turya, Azerbeycan, Beyaz Rusya, Belçika, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Yugoslavya, Çek Cumhuri-yeti, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Gürcistan, Almanya, Yunanistan, Macaristan, Irlanda, Israil, Italya, Kazakistan, Letonya, Litvanya, Luksenburg, Hollanda, Norveç, Po-lonya, Portekiz, Moldova, Romanya, Rusya Fe-derasyonu, Sirbistan, Slovakya, Slovenya, Is-panya, Isviçte, Isveç, Suriye, Makedonya, Turkiye, Ukrayna, Ingiltere ve Özbekistan gibi ülkelerde bulunabilecegi bildirilmektedir.

Dünyada en önemli sülük ihraç eden ülkeler-den birisi Türkiye’dir. Ancak modern tipta asiri kullanimi nedeniyle neslinin tükenmesi tehlike-siyle karsi karsiya kalan H. medicinalis CITES (Nesli Tehlikede Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararasi Ticaretine Iliskin Söz-lesme) Sözlesmesiyle koruma altina alinmistir (Anonim, 1996a). Bu sözlesmeye katilan ülkeler H. medicinalis’in toplanmasi ve ihracati konu-sunda kotalar koyulmasina karar vermislerdir. Türkiye’nin, 1996 yilinda 10 ton olan H. medicinalis ihraç kotasi, 1997 yilinda 7 tona dü-sürülmüstür. Bu kota 2005 ile 2009 yillari ara-sinda ise 6 ton olarak uygulanmistir. Yine ülke-miz tatli sularinda H. medicinalis’in avlanma ya-sagi, 15 Nisan-15 Haziran tarihleri arasindayken (Anonim, 1996b), bu yasak 1 Mart–30 Haziran olarak degistirilip (Anonim, 1997) iki aydan dört aya çikarilmistir.

Bu çalismada, ekonomik önemi olan bazi tibbi sülük (H. medicinalis ve H. verbana) türlerinin ihracat için toplandigi bölgelerdeki durumu, eko-nomisi, kontrolüyle neslinin devaminin saglan-masi ve sürdürülebilir bir sekilde elde edilerek ticaretinin yapilabilmesi konusunda bazi bilgile-rin ortaya konulmasi amaçlandi.

Materyal ve Metot

Çalismanin hazirlanmasi için Türkiye’nin ih-racati için en fazla sülük saglayan bölge oldugu bilinen Samsun ilindeki sulak alanlar (Sekil 1) arastirma bölgesi olarak seçildi. Bu bölgede bu-lunan bazi sulak alanlara, sülük av yasaginin bit-tigi ve ticari olarak toplamanin basladigi dö-nemde gidilerek yerinde incelemeler yapildi ve sülük toplayicilariyla görüsüldü. Çalisma 2003 ile 2008 yillari arasinda her yil Temmuz-Agustos aylarinda yürütüldü. Çalisma süresince Kizilir-mak deltasinda 6 göl, Ladik Gölü, Agcamahmut ve Aslançayiri sazliklari olmak üzere toplam 9 sulak alandan sülük örnekleri alindi. Sülük ör-nekleri ticari olarak sülük toplayicilari ile beraber gerçeklestirildi ve onlarin toplama çalismalari yakindan incelenerek bir kisinin birim zamanda topladigi sülük miktari dikkate alinarak degerlen-dirmeler yapildi. Bu toplanan sülüklerden örnek-ler alinarak canli bir sekilde Firat Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi sülük üretim ve yetistiricilik havuzlarina tasindi ve bir kismi da %4’lük formalinde tespit edilerek incelenmek ve görün-tülenmek üzere stoklandi. Alinmis olan sülük ör-neklerinin tür tayinleri (Utevsky ve Trontelj, 2005)’e göre yapildi. Bununla beraber Tür-kiye’nin 1996-2009 yillari arasindaki sülük ihra-cat kotalariyla son alti yilin (2003-2008) sülük ihracat gerçeklesme durumu CITES verileri (UNEP-WCMC, 2009) ve Tarim ve Köyisleri Bakanligi, Koruma ve Kontrol Genel Müdürlügü kayitlari (KKGM, 2009) dikkate alinarak deger-lendirildi.

Çalisma alanlari

Kizilirmak Deltasi: Kizilirmak deltasi, 56.000 ha genisliginde, irili ufakli 20 adet göl ile 16.100 ha sulak ve sazlik alana sahip, Türkiye ve dünya ekolojisi açisindan büyük önemi olan bir sulak alandir. Delta, 19 Mayis, Bafra, Alaçam ilçelerinin sinirlari içinde yer almaktadir. Samsun il merkezine 50 km mesafededir. Kizilirmak del-tasi, 1998’de Ramsar Alani olarak ilan edilmis ve bugün yaklasik olarak 22 000 hektarlik kismi Ramsar Alani içersinde yer almaktadir. Kizilir-mak deltasinin 5174 hektarlik bölümü Yaban Hayati Gelistirme Sahasi olarak ilan edilmistir (Anonim, 2004). Bu çalisma çerçevesinde Kizilirmak Deltasi içinde yer alan Liman Gölü, Çernek Gölü, Gici Gölü, Tatli Göl, Balik Gölü ve Uzun Gölde sülük toplama çalismalari yürütüldü ve alinan örneklerde tür tespitleri yapildi.

Ladik Gölü: Ladik Gölü 400 ha alana sahip olup Ladik ilçenin dogusunda ilçe merkezine 6 km, Samsun il merkezine ise 87 km mesafede-dir. Ladik Gölü’nün Islahi çalismalari çerçeve-sinde göl sulama amaçli bir baraj gölü haline getirilmistir (Anonim, 2004).

Aslançayir Sazligi: Sazlik 10 dönüm alana sahip olup Havza ilçesinin kuzey-batisinda ilçe merkezine 5 km, Samsun Il merkezine ise 91 km mesafededir.

Agcamahmut Sazligi: Sazlik 20 dönüm alanasahip olup Havza ilçesinin batisinda ilçe merkezine 6 km, Samsun Il merkezine ise 92 km mesafededir.

Bulgular ve Tartisma

Samsun bölgesinde, 2003-2008 yillari arasinda Temmuz ve Agustos aylarinda Kizilirmak delta-sinda alti göl, Ladik Gölü, Agcamahmut ve Aslançayiri sazliklari olmak üzere toplam 9 sulak alan sülük yönünden incelendi. Yapilan inceleme sonucunda sulak alanlarda Hirudo medicinalis (Sekil 2A,B) ve Hirudo verbana (Sekil 3A,B) türü sülüklerin yasadigi tespit edildi. Kizilirmak delta-sinda arastirilan Çernek Gölü (Sekil 4), Gici Gölü (Sekil 5), Tatli Göl (Sekil 6), Balik Gölü (Sekil 7) ve Uzun Göl (Sekil 8) ile Ladik Gölü (Sekil 9) gibi sulak alanlardan toplanan sülüklerin H. verbana türüne ait oldugu görüldü. Agcamahmut ve Aslançayiri sazliklarinda (Sekil 10) ise H. medicinalis yasadigi saptandi (Tablo 1). Kizilir-mak deltasindaki Liman Gölünde sülük bulun-mazken, diger bes gölde ticari olarak sülük topla-yiciliginin yapildigi tespit edildi. Bu bes gölde sülük toplayicilarinin gün içinde topladiklari sülük miktarina göre bir kisinin birim zamanda topladigi sülük sayisi hesaplandiginda yillara göre yogun-lugun giderek azaldigi belirlendi. Ladik Gölünde önceki yillardaki asiri toplamaya bagli olarak yo-gunlugun azalmasindan dolayi sülüklerin ticari olarak toplanmadigi görüldü. Agcamahmut ve Aslançayiri sazliklarinda ise 2007 yilindan itiba-ren Temmuz-Agustos aylarinda sulak alanlarin kurumasina bagli olarak sülük bulunmadigi tespit edildi (Tablo 2).

H. medicinalis (Sekil 2A,B) ile H. verbana (Sekil 3A,B) morfolojik olarak bir birine çok ben-zerler. Bunlarin ayriminda en önemli özellik vücut dorsalindeki ve ventralindeki pigmentasyondur. H. medicinalis’in canlilarinda renk zeytin yesilin-den kahverengiye kadar degisebilir. Dorsalde (Se-kil 2A) iki çift paramedyan ve paramarjinal de-senlenme dikkati çeker. Sülügün ventrali (Sekil 3B) sarimsi renkte olup genellikle düzensiz sekil-lerdeki çok sayida koyu leke tasir. H. verbana ise parlak yesil, sari, siyah ve kirmizi renkler tasir. Dorsalde (Sekil 3A) turuncu-kirmizimsi dar serit-ler olup, dorsalin orta kisminda genis, koyu yesil-kahverengi bir bant vardir. Ventralin (Sekil 3B) lateralinde sarimsi yesil zemin üzerinde iki koyu bant bulunur ve bu bantlarin arasinda kalan ve le-keler içermeyen açik renkli bir bölge yer alir.

H. medicinalis ve H. verbana’nin her ikisinin de tibbi amaçlarla kullanildigi bilinmektedir. Nesli Tehlikede Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türleri-nin Uluslararasi Ticaretine Iliskin Sözlesmeye (CITES) bagli olarak, Tarim ve Köyisleri Bakan-ligi tarafindan tibbi sülük, H. medicinalis’in ül-kemizden ihracatina kota uygulanmaktadir. Ba-kanlik tarafindan verilmis olan kotalarin %100 doldurulamadigi, aksine giderek ihracatin düstügü görülmektedir. Hatta, 2008 yilinda verilmis olan kotanin (6000 kg) ancak %38.39’luk (2303,5 kg) kismi ihraç edilebilmistir. Buna bagli olarak kota-nin dahi doldurulamadigi ve ihraç edilen miktarin her yil azaldigi görülmektedir. Sülük ihracat ko-tasi diger yillara göre 2004 yilinda en düsük dü-zeyde belirlenmistir. Fakat kotanin en düsük uy-gulandigi bu yilda da kotayi dolduracak düzeyde bir ihracat gerçeklestirilememistir. Belirlenmis olan kotanin ancak %96,22 kismi ihraç edilebil-mistir. 2003-2008 yillari arasinda belirlenmis ko-talar doldurulamadigi gibi her yil ihraç edilen sü-lük miktarinda da kademeli olarak azalma göz-lenmistir (Tablo 3). Kotalarin doldurulamamasi tibbi sülüklerin (H. medicinalis ve H. verbana) artik sulak alanlarimizdan yeterince çikarilamadi-gini ve popülasyonun giderek azaldigini göster-mektedir.

Sülük toplayicilari Temmuz ayindan baslayip av yasaginin basladigi Mart ayi basina kadar sülük toplayabilmekte ve ihracatçilara birim agirlik (kg) üzerinden satmaktadirlar. Sülük av yasaginin bit-tigi Temmuz ayinda sülük fiyatlari daha ucuz olup yil içerisinde sülüklerin toplanmasinin ve bulun-masinin güçlestigi kis uykusu dönemlerine dogru fiyat yükselmektedir. Aralik-Subat aylari arasinda yeterince sülük toplanamadigindan fiyatta da bir istikrar bulunmamaktadir. Tibbi sülügün 1 kilog-raminin 2003 yili fiyati 20-35 TL arasinda degi-sirken, 2008 yilinda bu deger 130-300 TL’ye ka-dar yükselmistir. Sülügün satis fiyati 2003 yilin-dan 2008 yilina kadar %650-1000 arasinda bir ar-tis göstermistir (Tablo 4).

Bu çalismayla Türkiye’nin ihracati için en fazla sülük saglayan Samsun ilinde yer alan top-lam 9 sulak alan incelendi.

Çogu arastirmalarda (Kasparek vd., 2000; Saglam vd., 2008; Wilkin ve Scofield, 1991a; Wilkin ve Scofield, 1991b) yari nicel bir yöntem olan bir kisinin birim zamanda topladigi sülük sayisina bakilarak popülasyon ve sülük yogun-lugu hakkinda degerlendirmeler yapilmistir. Bu arastirmada da arastiricilarin uyguladigi birim zaman yöntemi kullanilarak sulak alanlardaki sülük yogunlugu tespit edildi.

H. medicinalis orta çagdan beri tibbi amaç-larla kullanilan bir canli olmasi nedeniyle tüm dünyada en iyi bilinen sülük türüdür. Avrupa’da çok yogun kullanilmasi ve kirlilik gibi nedenlerle büyük ölçüde yok edilmistir. Ülkemizdeki populasyonlari günümüze kadar korunmus ol-makla beraber kotali olarak ticareti yapilmakta-dir. Uzun yillardan beri ülkemizde H. medicinalis ile H verbana bir birine karistirildigi için ihraç edilen sülüklerin tamami H. medicinalis olarak degerlendirilmistir. Bu nedenle H. verbana’nin ekolojisi ve dagilimina iliskin bilgiler de yeter-sizdir. Ülkemizden toplanip ihraç edilen tibbi sülüklerin H. verbana oldugu konusunda görüsler ve bilgiler bulunmaktadir (Trontelj vd., 2004). Çesitli moleküler çalismalar, ticari olarak elde edilen tibbi sülüklerin H. medicinalis olmadigini ortaya koymustur (Siddall vd., 2007). (Kasparek vd., 2000) Kizilirmak deltasinda yer alan göllerde ve Ladik Gölünde H. medicinalis’in yasadigini tespit etmislerdir. Bu çalismada ise Kizilirmak deltasinda yer alan bes gölde (Çernek Gölü, Gici Gölü, Tatli Göl, Balik Gölü ve Uzun Göl) ve Ladik Gölünde H. verbana’nin yasadigi belir-lendi. Samsun’un Havza ilçesinde bulunan Agcamahmut ve Aslançayiri sazliklarinda ise 2003-2006 arasinda H. medicinalis görülmesine ragmen, 2007 ve 2008 yillarinda sazliklarin ku-rumasina bagli olarak sülüge rastlanmadi.

Kasparek ve digerleri (2000) Kizilirmak delta-sinda yer alan Balik Gölü, Uzun Göl ve Çernek Gölünde birim zaman yöntemine göre 1997 yi-linda yürütmüs olduklari çalismada sülük (H. medicinalis) yogunlugunu sirasiyla 390/417, 333/363, 104/155 sülük/saat/toplayici olarak tes-pit etmislerdir. Yürütülmüs olan bu çalismada 2003 yilinda Balik Gölü ve Uzun Göldeki sülük yogunlugunun arastiricilarin belirttigi yogunluk-tan daha az oldugu, Çernek Gölündeki yogunlu-gun ise daha yüksek oldugu görüldü. Fakat 2003 ve 2008 yillari arasinda sülük yogunlugunun giderek azaldigi belirlendi. Ayni arastiricilar Ladik Gölünde sülük yogunlugunu 1 sü-lük/saat/toplayici olarak saptamislardir. Bu ça-lismada ise Ladik Gölünde sülük yogunlugunun az da olsa artma egiliminde oldugu görüldü. Bu-nun nedeni Ladik Gölünde ticari sülük toplayici-liginin birakilmis olmasina baglanabilir.

Dünyada yapilan sülük ticareti 1996 yilinda ortalama 6258 kilogramken, 2008 yilinda bu miktar 4705,5 kg’a kadar gerilemis durumdadir (UNEP-WCMC, 2009). 2008 yilina gelindiginde dünya sülük ticaretinde yaklasik %25 oraninda bir azalma oldugu görülmektedir. 1996 yilinda dünya sülük ihtiyacinin %75,8’lik kismi, 2008 yilinda ise %48,95’lik kismi Türkiye tarafindan karsilanmistir. Dünya sülük ticaretini gösteren bu sayinin Türkiye’den alinan sülüklerin tekrar ihracini da içerdigi düsünülürse dünya pazarinda Türkiye’nin durumunun daha da önem kazandigi görülmektedir. Tarim ve Köyisleri Bakanligi, Ko-ruma ve Kontrol Müdürlügü tarafindan CITES belgesi alarak yasal çerçevede yapilan 2008 yili sülük ihracatinin 2303,5 kg oldugu açiklanmistir. (UNEP-WCMC, 2009) ise Türkiye kökenli dünya sülük ticaretinin 4071,94 kilogram oldu-gunu belirtmistir. Bu veriler isiginda Türkiye’nin 2008 yili dünya sülük piyasasindaki payi %86,54 olarak gerçeklesmistir. Bu da Türkiye’den sagla-nan sülüklerin dünya piyasasinda üçüncü ülkelere tekrar satildigini göstermektedir.

Kasparek ve digerleri (2000) mevcut ihracat yöntemlerinin ulusal düzeyde Türkiye’deki tibbi sülük populasyonunu tehdit etmeyecegini belirt-mislerdir. Oysa gerek sulak alanlardaki sülük yo-gunlugundaki azalma ve gerekse kotalarin ancak %38,39’luk kisminin ihraç edilebilmis olmasi arastiricilarin bu görüsleriyle zitlik olusturmakta-dir. Mevcut sülük ihracat yöntemlerinin Tür-kiye’nin sülük popülasyonlarini artik tehdit eder duruma geldigini göstermektedir.

Sülük toplayicilarinin toptan sülük satislari 2003’den 2008’e kadar geçen alti yillik süre içinde %650-1000 oraninda yükselis göstermistir. Fiyatlardaki bu hizli artis da sülük popülasyonla-rindaki azalmanin bir göstergesi olarak yorumla-nabilir.

Sonuç

Sularimizdaki tibbi sülüklerin neslinin koru-nabilmesi, sürdürülebilir bir sekilde ticaretine de-vam edilebilmesi ve elimizdeki önemli ticaret alanlarindan biri olan bu pazarin kaybedilmemesi için asagidaki önlemlerin uygulanmasinin yararli olacagi düsünülmektedir.

• Konulmus olan av yasaklari titizlikle uygulan-malidir.

• Sülük avciliginin yasak oldugu dönemlerde toplanmasinin engellenmesi için dondurulmus sülük ihracatinin durdurulmasi gereklidir.

• Ticari sülük toplayiciliginin yapildigi bölge-lerde H. verbana’nin görülmesi ve bunun da yogunlugunun giderek azalmasi nedeniyle CITES’in ek-II listesinde H. verbana’nin da nesli tehlike altinda olan türler arasina alin-masi gerekmektedir.

• Ayrica CITES belgesi almadan Türkiye’ye gelip sülük toplayicilarina ulasan yabanci bazi sülük tüccarlarinin sülükleri çesitli sekillerde yasal olmayan yollardan ülkemizin disina çi-kardiklari yönünde bilgiler bulunmaktadir. Bu bilgilerin arastirilarak ilgili kuruluslar tarafin-dan gerekli önlemlerin alinmasi, dünya sülük piyasasinda önemli bir yeri olan Türkiye’nin bu konumunu daha da güçlendirecektir.

• Sülük toplama çalismalari yapilan sulak alan-larda toplama öncesi ve sonrasi popülasyon takibi yapilmalidir.

• Üretim ve yetistiricilik desteklenmelidir. An-cak sülük ürettigini iddia ederek kotalari delme pesinde olanlara da firsat verilmemeli-dir.

• Sulak alanlarin kurutulmamasina özen göste-rilmeli, kurumaya baslayanlari kurtarabilmek için alternatif yöntemler gelistirilmelidir.

• Sülüklerin yurt disina çikarilirken tanilari iyi konulmali kotalarin asilmasina neden olabile-cek sekilde farkli isimlendirmeler altinda yurt disina gönderilmesine izin verilmemelidir.

Kaynaklar

Anonim, (1996a). Nesli Tehlikede olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslar arasi Tica-retine Iliskin Sözlesme. pp. 16-115. 20 Hazi-ran 1996 tarih ve 22672 Sayili Resmi Gazete, Ankara.

Anonim, (1996b). Tarim ve Köyisleri Bakanligi, Denizlerde ve Içsularda Ticari Amaçli Su Ürünleri Avciligini Düzenleyen 30/1 Numa-rali Sirküler. pp. 72. 27 Subat 1996 Tarih ve 22564 Sayili Resmi Gazete. (Ayri basim), Ankara.

Anonim, (1997). Tarim ve Köyisleri Bakanligi, Denizlerde ve Içsularda Ticari Amaçli Su Ürünleri Avciligini Düzenleyen 31/1 Numa-rali Sirküler. pp. 62. 09 Mart 1997 Tarih ve 22928 Sayili Resmi Gazete. (Ayri basim), Ankara.

Anonim, (2004). Samsun Ili Çevre Durum Ra-poru, Samsun Valiligi Il Çevre ve Orman Mü-dürlügü 485 p., Samsun.

Artüz, M.L., (1990). The preliminary biological work of catching areas of leeches (Hirudo medicinalis, Linnaeus, 1758) in Turkey Rep. No. Kerevittas Gida San. ve Tic A.S. , 13 p., Istanbul.

Balik, S., Ustaoglu, M.R., Sari, H.M., Özdemir Mis, D., Aygen, C., Tasdemir, A., Yildiz, S., Topkara, E.T., Sömek, H., Özbek, M.A.I., (2006). Bozalan Gölü’nün (Menemen-Izmir) Biyolojik Çesitliligi Hakkinda Bir Ön Arastirma, Ege Üniversitesi Su Ürünleri Der-gisi, 23: 291-294.

Barnes, R.D., (1974). Invertebrate Zoology, W.B. Saunders Company, Philadelphia, Washington.

Bat, L., Akbulut, M., Çulha, M., Sezgin, M., (2000). The macrobenthic fauna of Sirakaraagaçlar Stream flowing into the Black Sea at Akliman, Sinop, Turkish Journal Marine Sciences, 6: 71-86.

Brown, J.F.A., (1967). Selected Invertebrate Types. John Wiley and Sons. Inc., pp. 271-317, New York. London-Sydney.

Çaglar, M., (1973). Omurgasiz Hayvanlar, I.Ü. Fen Fak Basimevi, Istanbul.

Davies, R.W., (1991). Annelida, Leeches, Polychaetes and Acanthobdellids. In Ecology and Classification of Nort American Freshwater Invertebrate. pp. 437-479, Alberta.

Demirhan, A., (1979). Folklorik tipta sülük kulla-nimi ve evrimsel gelisimi, Istanbul Üniversi-tesi Tip Fakültesi Mecmuasi, 42: 523-529.

Demirsoy, A., Kasparek, M., Akbulut, A., Durmus, Y., Akbulut, N.E., Calskan, M., (2001). Phenology of the medicinal leech, Hirudo medicinalis L., in north-western Turkey, Hydrobiologia, 462: 19-24. doi:10.1023/A:1013153804463

Duran, M., Akyildiz, G.K., Özdemir, A., (2007). Gökpinar Çayi’nin Büyük Omurgasiz Faunasi ve Su Kalitesinin Degerlendirilmesi, Türk Sucul Yasam Dergisi, 5: 577-583.

Eldor, A., Orevi, M. and Rigbi, M. (1996). The rol of the keech in medical therapeutics, Blood Reviews, 10: 201-209.

Geldiay, R., (1949). Çubuk Baraji ve Emir Gölü-nün Makro ve Mikro Faunasinin Mukayeseli Incelenmesi, Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Mecmuasi, 2: 106.

Geldiay, R. and Tareen, I. U. (1972). Bottom Fa-una of Gölcük Lake. 1. Population Study of Chironomids, Chaoborus and Oligochaeta. Rep. No. Scientific reports of the Faculty of Science, Ege University No:137, 15 p., Izmir.

Gülen, D., Altinsaçli, S., Kubanç, C., Kiliç, M., (1997). Tibbi sülük basta olmak üzere Türkiye Hirudinea faunasinin tespiti. Rep. No. T.C. Çevre Bakanligi, Çevre Koruma Genel Müdürlügü 26 p., Ankara

Halton, C.M., (1989). Those Amazing Leeches, Dillon Press. Inc., Minneapolis, Minnesota.

Kaestner, A., (1967). Invertebrate Zoology, Interscience Publishers. A Division of John Wiley and Sons, New York, London, Sydney.

Kasparek, M., Demirsoy, A., Akbulut, A., Ak-bulut, N., Caliskan, M., Durmus, Y., (2000). Distribution and status of the medicinal leech (Hirudo medicinalis L.) in Turkey, Hydrobiologia, 441: 37-44. doi:10.1023/A:1017555322002

Kazanci, N., Ekingen, P., Türkmen, G., (2009). Türkiye Hirudinea faunasi ve türlerin habitat kaliteleri üzerine bir çalisma, Review of Hydrobiology, 1: 81-95.

KKGM, (2009). Tibbi sülük kotasi dagitimi. (K. K. G. M. Tarim ve Köyisleri Bakanligi, ed.), pp. 2. https://www.kkgm.gov.tr/birim/su_urn/tibbi_suluk_kotasi.pdf, Ankara.

Neubert, E., Nosemann, H., (1999). Annelida, Clitellata: Branchiobdellida, Acanthobdellea, Hirudinea, Süβwasserfauna von Mitteleuropa 6/2. Spektrum Akademischer Verlag., Berlin.

Orevi, M., Eldor, A., Rigbi, M., (1995). Characterization of the PAF antagonist from the saliva of the leech Hirudo medicinalis. In 15th Congress of the International Society on Thrombosis and Haemostasis, pp. 582, Jerusalem.

Orevi, M., Rigbi, M., Hy-Am, E., Matzner, Y., A.,E., (1992), A potent inhibitor of platelet activating factor from the saliva of the leech Hirudo medicinalis, Prostaglandins, 43: 483-495. doi:10.1016/0090-6980(92)90130-L

Özbek, M., Sari, H.M., (2007), Bati Karadeniz Bölgesi’ndeki Bazi Göllerin Hirudinea (Annelida) Faunasi. Ege Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi, 24(1-2): 83-88.

Rigbi, M., Levy, H., Eldor, A., Iraqi, F., Teitelbaum, M., Orevi, M., Horovitz, A. and Galun, R. (1987a), The saliva of the medicinal leech Hirudo medicinalis-II. Inhibition of platelet aggregation and of leukocyte activity and examination of reputed anaesthetic effects. Comparative Biochemistry and Physiology - Part C, 88: 95-98. doi:10.1016/0742-8413(87)90052-1

Rigbi, M., Levy, H., Iraqi, F., Teitelbaum, M., Orevi, M., Alajoutsijarvi, A., Horovitz, A. and Galun, R., (1987b), The saliva of the medicinal leech Hirudo medicinalis-I. Biochemical characterization of the high molecular weight fraction. Comparative Biochemistry and Physiology - Part B, 87: 567-573.

Saglam, N., (1998), Tibbi Sülük Hirudo medicinalis 'in (L., 1758, Hirudinidae) Ince-lenmesi, . Sümder Su Ürünleri Mühendisleri Dernegi Dergisi, , 1, 28-30.

Saglam, N., (2000), Sülük Biyolojisi ve Yetis-tirme Teknikleri, Ticari Balik Türlerinin Bi-yolojisi ve Yetistirme Teknikleri Hizmetiçi Egitim Semineri, 1-5 Mayis. Tarim ve Köyisleri Bakanligi, Tarimsal Üretim ve Ge-listirme Gn. Md., Su Ürünleri Daire Baskan-ligi, pp. 51-56, Ankara.

Saglam, N., (2004), Tatli Su ve Deniz Sülükleri Tani Anahtari, Firat Üniversitesi Basim Evi, Elazig.

Saglam, N., (2005), Sülükler, Kullanim Alanlari ve Ekonomik Önemleri. Firat Haber. pp. 10.

Saglam, N., (2006), Bazi Su Ürünleri Türlerinin Yetistiriciligi ve Ekonomisi. Aqua Life of Turkey-Suda Yasam Dergisi, 9: 31-34.

Saglam, N., Dörücü, M., Ozdemir, Y., Seker, E., Sarieyyupoglu, M., ( 2008), Distribution and economic importance of medicinal leech, Hirudo medicinalis (Linnaeus, 1758) in Eastern Anatolia/Turkey. Lauterbornia, 65: 105-118.

Sawyer, R.T., (1986), Leech biology and behaviour, Oxford. Clarendon Press. 1065 p. United Kingdom.

Siddall, M. E., Trontelj, P., Utevsky, S.Y., Nkamany, M., Macdonald, K.S., (2007), Diverse molecular data demonstrate that commercially available medicinal leeches are not Hirudo medicinalis. Proceedings of the Royal Society B-Biological Sciences, 274: 1481-1487. doi:10.1098/rspb.2007.0248

Tasdemir, A., Yildiz, S., Topkara, E.T., Özbek, M., Balik, S., Ustaoglu, M.R., (2004), Yayla Gölü’ nün (Buldan-Denizli) Bentik Faunasi. Türk Sucul Yasam Dergisi, 2: 182-190.

Trontelj, P., Sotler, M., Verovnik, R., (2004), Genetic differentiation between two species of the medicinal leech, Hirudo medicinalis and the neglected H-verbana, based on random-amplified polymorphic DNA. Parasitology Research, 94: 118-124. doi:10.1007/s00436-004-1181-x

UNEP-WCMC, (2009), United Nations Environment Program (UNEP), World Conservation Monitoring Centree (WCMC). https://www.unep-wcmc.org.

Ustaoglu, M.R., Balik, S., Özbek, M., Sari, H.M., (2003), The Freshwater leeches (Annelida- Hirudinea) of the Gediz catchment area (Izmir region). Zoology in the Middle East, 29: 118-120.

Utevsky, S.Y., Trontelj, P., (2005), A new species of the medicinal leech (Oligochaeta, Hirudinida, Hirudo) from Transcaucasia and an identification key for the genus Hirudo. Parasitology Research, 98: 61-66. doi:10.1007/s00436-005-0017-7

Wells, S., Coombes, W., (1987), The status of and trade in the medicinal leech. Traffic Bull., 8, 64-69.

Wilkin, P.J., Scofield, A.M., (1991a), Growth of the medicinal leech, Hirudo medicinalis, under natural and laboratoty conditions. Freshwater Biology, 28: 547-553. doi:10.1111/j.1365-2427.1991.tb01398.x

Wilkin, P.J., Scofield, A.M., (1991b). The Structure of a Natural-Population of the Medicinal Leech, Hirudo-Medicinalis, at Dungeness, Kent, Freshwater Biology, 25: 539-546. doi:10.1111/j.1365-2427.1991.tb01397.x

Yildirim, N., (2006). Firniz Çayi (Kahramanma-ras)’nin Fiziko-Kimyasal ve Bazi Biyolojik (Bentik makroinvertebrat) Özellikleri. Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaras Sütçü Imam Üniversitesi, 32 p., Kahramanmaras.

828