Journal of FisheriesSciences.com

Keywords

Stok, Biyokütle, Dip Trolü, Sinop-?nceburun

Giri?

Türkiye’nin y?ll?k yakla??k 500 bin ton olan su ürünleri üretiminin yakla??k %90’? avc?l?k yoluyla elde edilmekte, üretimin %75-80 i ise Karadeniz’den sa?lanmaktad?r. Toplam üretim içinde mezgit, barbunya ve kalkan vb gibi eko-nomik bak?mdan önemli baz? bal?k türlerinin y?l-l?k pay? s?ras?yla yakla??k 8.000 ton, 1.400 ton ve 300 ton olarak gerçekle?mektedir(Gönener ve Bilgin 2006; Anonim, 2007).

Bal?kç?l???n bugün ula?t??? avlama teknolojisi göz önüne al?nd???nda 10-15 y?ll?k projeksiyon için ki?i ba??na tüketimin bugünkü düzeyde (7.5-8.5 kg/y?l) tutulmas? mümkün olabilir. Ancak mevcut ürün ve söz konusu üretim art???n?n kar-??lanmas? sürecinde öncelikle, üretim de sürek-lilik ve sürdürülebilir bal?kç?l?k sa?lanmal?d?r.

Bölgede özellikle di?er bal?k (hamsi, palamut vb) stoklar?ndaki ani azalmalar? takiben, bal?kç?lar?n h?zl? bir ?ekilde dip bal?klar? kay-naklar?na yönelebilece?inin göz önüne al?nmas? ve demersal bal?k biyokütlesinde önemli de?i?im-lerin olabilece?inin alt? çizilmelidir. Ayr?ca Karadeniz de halen hamsi, kum midyesi gibi tür-ler için var olan “kota” benzeri üretim planlama-lar?n?n, gerekti?ine uygun ?ekilde düzenlenerek yo?un avlanan di?er türleri de içine alan genel bir uygulama haline gelmesi kaç?n?lmazd?r. Bu kap-samda Karadeniz in önemli bir demersal bal?kç?l?k bölgesinde gerçekle?tirilen bu çal??- mada özellikle ekonomik de?eri olan bal?k tür-lerinin birim alandaki avlanabilir miktarlar? ve bölgedeki stok-yo?unluk da??l?mlar?n?n belir-lenerek avc?l?k yönetimi uygulama ve çal??malar? dizinine katk?lar sa?lanmas? amaçlanm??t?r.

Materyal ve Metot

Çal??ma ?ubat-Nisan 2007 ve Ocak-Nisan 2008 tarihleri aras?ndaki yedi ayl?k periyotta, yap?m? haz?rl?k ve/veya ön çal??malar a?amas?ndaki nükleer santral alan?na çok yak?n bir bölgede yer alan, bat?da Bahçeli Kayal?klar? üzerinden geçen boylam çizgisi [34º 41’ 000’’E] ile do?uda ?nceburun üzerinden geçen boylam çizgilerinin [34º 56’ 695’’ E]; kuzeyde [42º 15’ 000’’ N] enlemi ile kesi?tikleri nokta-lar aras?nda kalan, trol avc?l???na aç?k alanlarda, bölgede avc?l?k yapan ticari dip trol a?? teknesi-yle gerçekle?tirilmi?tir. Çal??mada toplam alan olarak hesaplanan bölgenin büyük bölümünde trol çekimleri yap?lm??, çekimlerin homojen da??l?m? olabilecek en yüksek düzeyde sa?lan-maya çal???lm??t?r (?ekil 1). Toplam alan, dijital planimetre ve bölge koordinatlar? kullan?larak hesaplanm??t?r.

?ekil 1.Çal??man?n yap?ld??? dip trol avc?l???na aç?k bölge
Figure 1.The study area allowed to bottom trawling

Çal??mada kullan?lan yerli-ticari dip trol a??; 24 metre mantar yaka, 30-32 metre toplam uzunlu?a, 12 m a??z geni?li?ine ve 0.6-1.5 me-tre a??z yüksekli?ine sahip olup, torbada kul-lan?lan a??n göz aç?kl??? 40 mm’dir (?ekil 2). A??n çekildi?i bölgenin dip yap?s?, rüzgar ?id-deti ve a? içerisine giren materyalin çe?idi ve miktar? gibi faktörlere ba?l? olarak çekim sürel-eri 1.18 - 1.23 saat/çekim, tekne h?z? ise 4.9-5.03 km/saat olarak belirlenmi?tir. Çal??mada 24-182 m derinlikler aras?nda 2007 y?l? için 267 çekim, 2008 y?l? için ise 322 çekim olmak üzere toplam 589 çekim yap?lm?? ve de?er-lendirilmi?tir. Bu kapsamda denize ç?k?lan gün say?s? 7-18 gün/ay aras?nda de?i?mekle birlikte yakla??k 14.4 gün/ay olarak; çekim say?s? ise 5.6-6.2 çekim/gün olarak gerçekle?mi?tir.

?ekil 2. Çekimlerde kullan?lan yerli-ticari dip trol a?? (orijinal)
Figure 2. Traditional-commercial bottom trawl nets used on the hauls(original)

Trol çekimlerinden avlanan tüm bal?klar içe-risinden çal??maya konu olabilecek ekonomik de?eri olan bütün türler seçilerek güvertede ayr? ayr? tart?lm?? kalkan, mahmuzlu camgöz ve di- kenli vatoz d???nda kalan di?er türler kasalan-m??t?r. Gün içerisinde yap?lan her çekim için bu ?ekilde elde edilen (kalkan, mahmuzlu camgöz ve dikenli vatoz bal?klar? için adet a??rl???) ba-l?k miktarlar? (kg) olarak belirlenmi?tir. Günlük her çekim için kaydedilen tekne h?z?, çekim sü-resi ve türlere göre bal?k miktarlar? gibi de?i?-ken bilgiler hesaplamalarda kullan?larak taranan birim alanlar ve birim çabada av miktarlar? be-lirlenmi?tir (?ekil 3). Çal??mada taze tüketim için pazarlanabilir özellikteki (kasalanm??) ba-l?klar?n dikkate al?nmas? nedeniyle belirlenen bal?k biyokütle ve yo?unluklar? “dip trolü ile avlanabilir” olarak nitelendirilmi?tir (Gönener ve Bilgin, 2006).

?ekil 3. Çal??ma alan?, çekim h?z? ve av miktarlar?n?n belirlenmesi (orijinal)
Figure 3. Determining of the stud area, haul velocity and catch amounts (original)

Yap?lan trol çekimlerinden elde edilen veri-ler (Pauly, 1984; Sparre ve Venema 1998 ve Erkoyuncu, 1995) taraf?ndan önerilen yöntem-lere göre her çekimde taranan alan [1] numaral?, tüm avlama bölgesi ve birim alandaki bal?k miktarlar?n?n tahmini ise [2] ve [3] numaral? formüller kullan?larak yap?lm??t?r.

a=t×v×h×q2   (1)

a: Her çekimde taranan alan(km2), v:Trol çekim h?z? (km saat-1), h: Mantar yaka uzunlu?u (km), t: Çekim süresi (saat), q2: Katsay? (0,5).

B= C/f×A/a×q1  (1)

B: Bal?k miktar? (ton), C/f: Birim çabada av miktar? (kg), A: Toplam sörvey alan? (km2), q1: Katsay? (0,5).

b=Cw/a   (3)

b: Birim alandaki bal?k miktar? (kg/km2), Cw: Av miktar? (kg), a: Her çekimde tara-nan alan (km2)

Çal??mada avlaman?n yap?ld??? her iki av sezonu için ayl?k ve günlük olarak toplam ve ortalama av miktarlar? türlere göre ayr? ayr? hesaplanm??t?r. Birim alandaki (biyokütle) ve bütün avlama böl-gesindeki bal?k türlerinin avlanabilir stok büyük-lükleri ise yine iki sezon için ve aylara göre belir-lenmi?tir. Söz konusu tahmin de?erleri varyans analizi ile (Kruskal Wallis) istatistiksel bak?mdan incelenmi?tir (Sümbülo?lu ve Sümbülo?lu, 2002). Hesaplamalar Office Excel ve Minitab 13 bilgisayar programlar?yla yap?lm??t?r.

Bulgular ve Tart??ma

Çal??mada ?stavrit, kalkan, mezgit ve mahmuzlu camgöz veya av-avc? durumundaki di?er örneklerde olabilece?i gibi türlerden baz?lar?n?n varl?k ve bol-lu?unun di?er baz? türlerin yo?unluk ve av miktar-lar?n? önemli ölçüde de?i?tirebildi?i gözlenmi?tir. Bu ve belli düzeyde ekonomik de?erlerinin de söz konusu olmas? nedeniyle çal??mada av kompozis-yonu esas bile?enlerini olu?turan mezgit barbunya ve kalkan bal?klar?n?n yan? s?ra iskorpit, tirsi, izma-rit, istavrit, mahmuzlu camgöz, dikenli vatoz ve ka-ya bal??? türlerinin de çal??ma bölgesindeki mik-tarlar? incelenmi?, avlanabilir biyokütle ve stok bü-yüklü?ü tahminleri yap?lm??t?r.

Türlerin y?ll?k, ayl?k ve günlük av miktarlar?

Tamam? 369.91 km2 olan bölgede 2007 y?l?nda gerçekle?tirilen her çekimde yakla??k 0.1445 ±0.0011 km2 olmak üzere toplam 38.62 km2 lik alan, 2008 y?l?nda ise her çekimde yakla??k 0.1287 ±0.0020 km2 olmak üzere toplam 41.45 km2 lik alan taranm??t?r. ?ki y?ldan olu?an tüm çal??ma periyo-dundaki her çekimde taranan alan yakla??k 0.1359±0.0013 km2 olup, bölgede toplam taranan alan 80.07 km2 dir.

Çal??man?n ilk dönemi olan 2007 y?l? ?ubat, Mart ve Nisan aylar?nda bütün türlerden olu?an ay-l?k av miktarlar? s?ras?yla 11.29 ton, 9.35 ton ve 6.79 ton olmak üzere toplam 27.43 ton olarak ger-çekle?mi?tir. Av?n 23817.0 kg ? yakla??k mezgit, 1159.25 kg ? barbunya 1032.50 kg ? kalkan 7.80 kg ? iskorpit, 436.75 i tirsi, 18.0 kg ? izmarit, 9.50 kg ? istavrit, 801.55 kg ? mahmuzlu camgöz, 141.90 kg ? dikenli vatoz ve 4.60 kg ? kaya bal?klar?ndan olu?-maktad?r (Tablo 1)

Tablo 1. Y?ll?k ve ayl?k toplam av miktarlar? (kg)
Table 1. Annual and monthly total cacth amounts (kg)

2008 döneminde ise Ocak ay?nda 10.93 ton, ?u-bat ta 7.96 ton, Mart ta 8.81 ton ve Nisan ay?nda da 3.18 ton olmak üzere toplam 30.88 ton bal?k av-lanm??t?r. Bunun türlere göre da??l?m? mezgit 27052.0 kg, barbunya 649.10, kalkan 2368.65 kg, iskorpit 53.0 kg, tirsi 151.30 kg, izmarit 236.50 kg, istavrit 85.45 kg, mahmuzlu camgöz 140.0 kg, di-kenli vatoz 42.0 kg ve kaya 105.25 kg ?eklindedir.

2007 ve 2008 olmak üzere her iki dönemi kap-sayan çal??ma periyodu boyunca toplam 58.31 ton bal?k avlanm??t?r. Av?n büyük bölümünü mezgit, kalkan ve barbunya bal?klar? olu?turmaktad?r. Mez-git in toplam av içerisindeki oranlar? s?ras?yla %86.8 ve %87.6, kalkan?n %0.38 ve %0.77 bar-bunyan?n ise %0.40 ve %0.21 olarak belirlenmi?tir. Ba?ka bir ifadeyle av?n büyük bölümünü olu?turan mezgit, barbunya ve kalkan türlerinin toplam av içerisindeki miktarlar? s?ras?yla 50869.0 kg, 1808.35 kg ve 3401.15 kg d?r. Av kompozisyonu içerisinde yer alan di?er türlerin av miktarlar? ise iskorpit 60.80 kg, tirsi 588.05 kg, izmarit 254.50 kg, istavrit 94.95 kg, mahmuzlu camgöz 941.55 kg, dikenli vatoz 183.90 kg, kaya bal?klar? ise 109.85 kg olarak gerçekle?mi?tir.

2007 y?l?nda günlük yakla??k alt? çekim sonucu elde edilen ve on farkl? türden olu?an trol torba içe-ri?inin tamam? (tüm türler) için de?erlendirme ya-p?ld???nda günlük en yüksek av miktar? ortalamas?-n?n ?ubat ay?nda 80.62±17.44 kg olarak gerçekle?-ti?i, bu ay içersinde günlük 806.17 kg l?k toplam av?n yakla??k 651.86±22.94 kg l?k büyük bölümü-nün mezgitten olu?tu?u belirlenmi?tir (Tablo 2). Bu de?er büyük ölçüde bölgedeki avlamaya ba?l? do?al bir seyirle Mart ve Nisan aylar?nda s?ras?yla 54.99±12.55 kg/gün ve 45.30±11.93 kg/gün olarak azalma göstermi?tir. 2007 y?l? av periyodunun ta-mam?nda günlük elde edilen bal?k miktar? mezgit için 517.76±14.83 kg, barbunya 25.20±1.60 kg, kalkan 22.45±0.63 kg, iskorpit 0.17±0.04 kg, tirsi 9.49±1.25 kg, izmarit 0.39±0.06 kg, istavrit 0.21±0.04 kg, mahmuzlu camgöz 17.43±4.65kg, dikenli vatoz 3.08±0.47 kg ve kaya bal??? için 0.10±0.03 kg olarak, tüm türlerin yer ald??? (karma) günlük av miktar? ise 59.63±8.06 kg olarak hesap-lanm??t?r.

Tablo 2. Günlük av miktarlar? (kg/gün)
Table 2. Daily catch amounts (kg/day)

2008 y?l?nda da incelenen her türün yer ald???, günlük ortalama av miktar?n?n en yüksek oldu?u dönem, yine av sezonu ba?lang?c?ndad?r. Söz ko- nusu y?l?n av sezon ba?lang?c? yani Ocak ay?nda tüm türlerden olu?an bal?k av miktar? 61.08±13.60 kg/gün olarak gerçekle?mi?, ?ubat, Mart ve Nisan aylar?nda ise av miktar?n?n s?ras?yla 56.87±14.74 kg/gün; 55.07±15.34 kg/gün 1 ve 45.38±14.82 kg/gün oldu?u belirlenmi?tir. Halbuki türlere göre de?erlendirildi?inde Ocak ay? içerisindeki günlük 610.80 kg l?k av?n 522.28±22.63 kg l?k büyük bö-lümünün mezgitten olu?tu?u görülmektedir (Tablo 2). 2008 y?l? av periyodunun tamam?nda günlük el-de edilen bal?k miktar? mezgit, barbunya, kalkan, iskorpit, tirsi, izmarit, istavrit, mahmuzlu camgöz, dikenli vatoz ve kaya bal?klar? için s?ras?yla 491.85±16.65 kg, 12.02±0.86 kg, 43.07±1.47 kg, 0.96±0.15 kg, 2.75±0.34 kg, 4.30±0.35 kg, 1.55±0.60 kg, 2.55±0.75 kg, 0.76±0.32 kg ve 1.91±0.27 kg olarak belirlenmi?tir. 2008 y?l?nda tüm türlerin yer ald??? günlük ortalama av miktar? ise 56.25±7.42 kg olarak hesaplanm??t?r.

Çal??mada iki y?ll?k av sezonu boyunca günde yakla??k 503.65±11.27 kg mezgit, 18.08±0.90 kg barbunya, 33.67±0.95 kg kalkan, 0.60±0.09 iskor-pit, 5.82±0.61 kg tirsi, 2.52±0.21 kg izmarit, 0.94±0.33 kg istavrit, 9.32±2.16 kg mahmuzlu camgöz, 1.82±0.28 kg dikenli vatoz ve 1.09±0.15 kg kayabal??? avland??? belirlenmi?tir.

Avlanan günlük toplam 577.6 kg bal???n büyük bölümü (%87) mezgitten olu?maktad?r. Ancak tür-lerin tamam?ndan olu?an günlük avda her bir türün katk?s? yakla??k 57.76±5.45 kg olup, iki y?l?n top-lam günlük av miktarlar? aras?nda %5 düzeyinde ve azalan bir de?i?im söz konusudur. Ancak Tablo 2 de görülece?i gibi bu de?i?im daha çok mezgit, k?smen de barbunya ve mahmuzlu camgöz av mik-tar?ndaki azalmadan kaynaklanmaktad?r. Özellikle kalkan, iskorpit, izmarit ve istavrit bal?klar?n?n gün-lük av miktarlar?nda ise de?i?en oranlarda art?? söz konusudur.

Türlerin y?ll?k ve ayl?k biyokütleleri

Tablo 3 incelendi?inde; dip trolüyle avlanabilir bal???n 2007 y?l? ?ubat ay?nda daha yo?un oldu?u görülmektedir. Bu periyotta bölgedeki km2 lik birim alanda mezgit miktar? 901.30±31.72 kg olarak he-saplanm??t?r (P<0.05). Mart (579.91±22.17 kg/km2) ve Nisan da (484.30±34.34 kg/km2) nispeten azalan mezgit yo?unlu?u 2008 y?l?n?n Ocak (601.78±26.08 kg/km2) ve Nisan (618.47±18.30 kg/km2) aylar?nda

Tablo 3. Ayl?k ve y?ll?k avlanabilir bal?k biyokütleleri (kg/km2)
Table 3. Monthly and annual catchable fish biomass (kg/km2)

Çal??mada elde edilen bulgulara göre her iki av sezonunda barbunya ve tirsi türlerinin biyokütleleri aylar itibariyle önemli ölçüde azalm??t?r (P<0.05). Bu durum Tablo 3 de 2007 ?ubat ay?nda barbunya ve tirsi biyokütlesi 62.74±5.06 kg/km2 ve 23.10±4.44 kg/km2 olarak; bir sonraki av sezonu olan 2008 y?l? Nisan ay?nda ise s?ras?yla 8.86±1.31 kg/km2 ve 2.25±0.47 kg/km2 olarak ifade edilmi?tir. 2007 ve 2008 y?l? av sezonlar? genel olarak de?er-lendirildi?inde de barbunya ve tirsi bal?klar?n?n biyokütle büyüklükleri aras?nda önemli düzeyde azalma oldu?u belirlenmi?tir (P<0.05).

Her iki av sezonu boyunca yukar?da sözü edilen türlerin aksine, kalkan, iskorpit, kaya ve izmarit ba-l?klar?n?n biyokütlelerinde bir art?? söz konusudur. Av sezonu ba?lang?ç ve biti? aylar? dikkate al?nd?-??nda bu de?i?imin, kalkan için istatistik aç?dan önemli (P<0.05); iskorpit, kaya ve izmarit bal?klar? içinse önemsiz oldu?u belirlenmi?tir (P>0.05). 2007 y?l? av sezon ba?lang?c? olan ?ubat ay?nda km2 deki kalkan miktar? 31.46±1.44 kg iken 2008 y?l? av se-zon sonu olan Nisan ay?nda km2 de 35.19±5.22 kg a yükselmi?tir. Bu art?? 2007 y?l? (27.77±0.80 kg/km2) ve 2008 y?l? (51.66±1.71 kg/km2) av sezon sonu için hesaplanan biyokütlelerde daha belirgin-dir. Kalkan, kaya ve izmarit bal?klar?n?n biyokütlelerindeki bu de?i?im iskorpit bal?klar?n?n aksine istatistik yönden önemli bulunmu?tur (P<0.05). Çal??mada elde edilen verilerden iskorpit, kaya ve izmarit bal?klar?n?n 2007 ve 2008 y?l? av sezonlar?nda birim alandaki miktarlar?n?n s?ras?yla 0.22±0.05 kg/km2; 0.13±0.04 kg/km2; 0.52±0.08 kg/km2 ve 1.19±0.18 kg/km2; 2.27±0.31 kg/km2; 5.05±0.40 kg/km2 oldu?u belirlenmi?tir.

Çal??ma kapsam?nda bölgede dip trolüyle avla-nabilir bal?k türleri içerisinde mezgit bal?klar?n?n daha yo?un oldu?u; bunu kalkan, barbunya ve di?er türlerin izledi?i belirlenmi?tir. Bölgede km2 lik bi-rim alanda 619.44±13.71 kg mezgit bulunurken, kalkan 40.78±1.11 kg, barbunya 22.45±1.20 kg, mahmuzlu camgöz 13.05±3.00 kg, tirsi 7.26±0.82 kg, izmarit 2.98±0.24 kg, dikenli vatoz 2.42±0.36 kg, kaya bal??? 1.30±0.18 kg, istavrit ve iskorpit ba-l?klar?n?n miktarlar? 1.10±0.38 kg ve 0.75±0.11kg olarak belirlenmi?tir.

Türlerin y?ll?k ve ayl?k stok büyüklükleri

2007 y?l? av sezonunun ba?lang?c?nda biyokütle bak?m?ndan oldu?u gibi mezgit stok büyüklü?ü di-?er aylardan daha fazlad?r (Tablo 4). 2007 y?l? ?ubat ay?ndaki stok büyüklü?ü istatistiksel bak?mdan, özellikle mart, nisan ve 2008 y?l? ?ubat ay?ndan önemli derecede daha yüksektir (P<0.05).

Tablo 4. Ayl?k ve y?ll?k bal?k stok büyüklükleri (ton)
Table 4. Monthly and annual fish stock sizes (tonnes)

?ubat ay?nda bölgedeki mezgit stok büyüklü?ü 603.12±21.86 ton, Mart, Nisan ve 2007 ?ubat ay-lar?ndaki stok büyüklükleri ise s?ras?yla 429.03±16.40 ton, 358.30±25.40 ton ve 432.63±38.02 ton dur. Çal??mada; 2007 ve 2008 y?llar?nda s?ras?yla 458.95±13.44 ton ve 445.43±14.37 ton olan mezgit stok büyüklü?ünün önemli de?i?iklikler göstermedi?i ve çal??ma peri-yodunun tamam?nda bölgedeki mezgit stokunun yakla??k 451.59±9.89 ton oldu?u belirlenmi?tir (P>0.05).

Av sezon ba?lang?c?nda bölgede 41.48±3.74 ton olarak tahmin edilen barbunya stoku, sezon sonuna kadar önemli ölçüde azalm??, stokun Mart ay?nda 6.59±0.51 ton, Nisan da 7.04±1.02 ton oldu?u be-lirlenmi?tir (P<0.05).

Çal??man?n gerçekle?tirildi?i 2007 ve 2008 y?l-lar?nda s?ras?yla 22.55±1.46 ton ve 10.45±0.72 ton olan barbunya stok büyüklü?ünün istatistiksel ola-rak önemli ölçüde azald??? görülmü?tür (P<0.05). Av periyodunun tamam?nda bölgedeki barbunya stoku yakla??k 15.96±0.81 ton olarak tahmin edil-mi?tir.

?lk y?l?n av sezonu içerisinde stok büyüklükleri oldukça de?i?iklik gösteren kalkan stoklar? özellikle 2008 y?l? içerisinde önemli oranda art?? göstermi-?tir. 2007 y?l? için kalkan stok büyüklü?ü avlama sezon ba?lang?c?nda 21.11±1.06 ton, sezon ortala-mas? 19.89±0.58 ton iken, 2008 y?l? sezon ba??nda 46.77±2.45 ton, sezon ortalamas? ise 2007 y?l?ndan yakla??k iki kat fazla (38.55±1.28 ton) olmu?tur (P<0.05). Her iki sezon için ortalama kalkan stok büyüklü?ü ise 30.05±0.83 ton dur.

Ara?t?rma kapsam?nda bölgedeki türlerin 2007 y?l? ortalama stok büyüklüklerinin iskorpit 0.16±0.03 ton, tirsi 8.26±1.07 ton, izmarit 0.35±0.05 ton, istavrit 0.18±0.03 ton, mahmuzlu camgöz 17.58±4.75 ton, dikenli vatoz 2.74±0.41 ton ve kaya bal?klar? 0.12±0.02 ton; 2008 y?l? stok büyüklük-lerinin ise istatistiksel olarak önemli düzeyde de?i?iklik gösterdi?i ve iskorpit 0.88±0.13 ton, tirsi 2.40±0.29 ton, izmarit 3.73±0.29 ton, istavrit 1.33±0.51 ton, mahmuzlu camgöz 2.82±0.85 ton, dikenli vatoz 0.65±0.26 ton ve kaya bal?klar? 1.68±0.22 ton oldu?u belirlenmi?tir(P<0.05).

Tüm sezon için stok büyüklükleri genel orta-lamalar? iskorpit 0.55±0.77 ton, tirsi 5.07±0.52 ton, izmarit 2.19±0.17 ton, istavrit 0.81±0.27 ton; mah-muzlu camgöz, dikenli vatoz ve kayabal??? için s?ras?yla 9.54±2.30 ton, 1.60±0.24 ton ve 0.97±0.12 ton olarak belirlenmi?tir.

Türkiye ve Karadeniz in trole aç?k, önemli bir su ürünleri avc?l?k ve demersal bal?kç?l?k böl-gesinde, gerçekle?tirilen bu alan çal??mas?nda dip trol kompozisyonunun ekonomik bile?enlerini olu?turan mezgit (Gadus merlangus euxinus), barbunya (Mullus barbatus ponticus), kalkan (Psetta maxima maeotica), iskorpit (Scorpaena porcus), tirsi (Alosa sp), izmarit (Spicara maena), istavrit (Trachurus mediterraneus), mahmuzlu camgöz (Squalus acanthias), dikenli vatoz (Raja clavata) ve kaya bal?klar?n?n (Gobius sp.) y?ll?k, ayl?k hatta günlük av miktarlar? belirlenerek, birim alandaki (biyokütle) ve bölgenin tamam?n-daki (stok) avlanabilir miktarlar?na yönelik veri-ler elde edilmi?, bulgular mevsime ba?l? olarak incelenmi?tir.

Zengin (2000) taraf?ndan yap?lan kalkan bal???n?n biyoekolojik özellikleri ve populasyon parametrelerinin belirlenmesine yönelik çal??-mada, güneydo?u Karadeniz bölgesinde 1990-1993 y?llar? aras?nda trolle elde edilebilir bi-yokütle miktarlar? s?ras?yla 686.3 ton/y?l, 250.4 ton/y?l, 222.4 ton/y?l ve 134.0 ton/y?l olarak hesaplanm??, 0-50 m ve 50-100 m derinliklerdeki yo?unlu?un ise 128.31 kg/km2 ve 44.1 kg/km2 oldu?u belirtilmi?tir. Çal??mada k?y?dan itibaren 60 m’ye kadar ki tüm derinliklerde kalkan bal???n?n bulunmas?na kar??n, ilkbahar döne-minde 0-30 m’lerde yo?unla?t??? ve k?? mevsiminde daha derin sulara yöneldi?i, birim alana dü?en biyokütle yo?unlu?unun da genel olarak trol avc?l???na kapal? bölgede (Rize-Çalt? Burnu) daha yüksek bulundu?u belirtilmi?tir. Karadeniz de dip trol avc?l???na aç?k iki bölgeden di?eri olan Sinop-(Samsun)Yakakent’te (Gönener ve Bilgin, 2006) taraf?ndan yap?lan çal??mada; 75 m den s?? ve 75 m ve daha derin kesimlerdeki ay-l?k kalkan stok büyüklü?ünün s?ras?yla, 3.6±1.2 ton ve 3.4±0.8 ton, birim alana dü?en kalkan mik-tar?n?n ise 14.4±4.9 kg/km2 ve 6.8±2.6 kg/km2 oldu?u belirtilmi?tir. Ayn? çal??mada Ocak-Nisan periyodunda s?? kesimlerde belirgin bir yo?unluk art???n?n oldu?u ifade edilmi?tir (P<0.05). ?nce-burun bölgesinde yap?lan bu çal??mada ise 2007 y?l? ?ubat, Mart ve Nisan aylar?nda km2 de yak-la??k 27.77±0.80 kg; Ocak, ?ubat, Mart ve Nisan aylar?ndan olu?an 2008 y?l? av sezonunda ise 51.66±1.71 kg/km2 kalkan oldu?u belirlenmi?; her iki y?l için birim alandaki kalkan miktar? 40.78±1.11 kg/km2 olarak ölçülmü?tür. Zengin (2000) taraf?ndan trole kapal? alanda yap?lan çal-??mada 50-100 m derinlikler için bulunan yo-?unluk de?eri ile uyumlu oldu?u görülen bu du- rum; mevsime ba?l? olmakla birlikte, dip trol avc?l???na aç?k ?nceburun bölgesinin özellikle kalkan bal??? için çok önemli bir konumda oldu?unu göstermektedir. 2007 y?l?nda üç ay (19.89±0.58 ton) 2008 y?l?nda ise dört ay (38.55±1.28 ton) olmak üzere toplam yedi ay süren bu çal??ma döneminde bölgedeki kalkan stok büyüklükleri; Zengin (2000) taraf?ndan dört y?l boyunca yap?lan çal??mada verilen y?ll?k or-talama 323.3 ton de?erinin sadece onda biri (30.05±0.83 ton) kadard?r. Ancak dip trolü ve kalkan uzatma a?lar?n?n periyodik olarak kul-lan?ld??? ve av bask? düzeyi palamut, hamsi gibi di?er türlerin avc?l???na göre de de?i?ebilen bölge için bu anla??labilir bir durumdur.

Sinop-Samsun ve Ünye körfezlerinde trolün demersal bal?k stoklar?na etkisinin ortaya konul-mas? ve trole uygun sahalar?n saptanmas? amac?-yla gerçekle?tirilen çal??mada örnekleme için yüksek a??z açan italyan tipi dip trol a?? kul-lan?lm??, bölgeye göre de?i?mekle birlikte 20-90 m derinliklerde yap?lan her çekimde 37x103 mil2saat-1 lik alan taranm??t?r (Anonim, 1986). Örnek al?nan alan Samsun körfezinde 94.9 mil2, Sinop körfezinde 220.5 mil2 olup, ara?t?rmada en büyük mezgit stok ve yo?unluklar? s?ras?yla Sam-sun körfezi 25-30 m derinlikleri için 243.3±0.55 ton; 20.4±13.0 ton/mil2, Ünye körfezi 20-50 m derinlikleri için 115.3±54.3 ton; 11.1±8.37 ton/mil2, Sinop körfezinde ise 40-70 m derinlik-leri için 6452.0±260.0 ton; 98.8±48.2 ton/mil2, olarak bildirilmi?tir. Sinop-Yakakent (Samsun) bölgesinde (Gönener ve Bilgin, 2006) taraf?ndan yap?lan çal??mada ise 75 m den daha derin ke-simlerdeki stok büyüklü?ü 12798.0 ton (ortalama 1320.5±282.0 ton), s?? kesimlerde 2528.9 ton (ortalama 207.9±42.2 ton) olarak he-saplanm?? ve söz konusu çal??madan farkl? olarak derin kesimlerdeki mezgit miktar?n?n s?? kesim-lerden %80 daha fazla oldu?u belirtilmi?tir. Bu ara?t?rmada da Karadeniz ve bölge ?artlar?na uy-gun dip trolü a?lar? kullan?lm??t?r. Oysa sözü ge-çen (Anonim 1986) literatür de kullan?lan trol a?? yüksek a??z açan ?talyan tipi dip trol a?? olup, söz konusu farkl?l???n kullan?lan trol a??n?n bölge ?artlar?na uygun olup olmamas?, a??n ve ara?t?r-ma teknesinin av performans?, ara?t?rma için seçi-len h?z ve derinlik konturlar?n?n farkl? olmas?n-dan kaynaklanm?? olabilece?i ileri sürülmü?tür.

Bingel ve ark., (1996) taraf?ndan Sinop (?nce-burun) orta nokta kabul edilerek Karadeniz k?y?s? bat? ve do?u ?eklinde iki ana bölgeye ayr?larak yap?lan çal??mada elde edilen sonuçlar, yu-mu?akça ve medüzler hariç tutulmak kayd?yla, ilkbahar 1990’da bat? k?sm?nda toplam (??neada-Sinop) 2.440 ton ve do?u k?sm?nda, (Sinop-Sarp) 8.306 tonluk trolle avlanabilir biyokütle ?eklinde özetlenmi?tir.

Nisan 1990’da gerçekle?tirilen çal??mada Do-?u ve Bat? Karadeniz in tamam?ndaki mezgit stok büyüklü?ü 231 ton olarak belirlenmi?tir (Tablo 5) Oysa 2007 ve 2008 y?llar?nda yap?lan mevcut ça-l??mada söz konusu türe ait sadece ?nceburun da ki stok büyüklü?ünün çok daha fazla oldu?u an-la??lmaktad?r. Bu bölgede y?ll?k ortalama mezgit stok büyüklü?ü 2007 y?l? için 458.95±13.44 ton; 2008 y?l? için 445.43±14.37 ton olarak; her iki y?l?n sadece Nisan aylar?ndaki stok büyüklü?ü ise s?ras?yla 358.30±25.40 ton ve 488.42±24.02 ton olarak belirlenmi?tir (Tablo 4).

Tablo 5. Sinop-Bafra Burnu (D. Karadeniz) ve ??neada-Sinop (B. Karadeniz) bi-yokütle da??l?m? (Nisan 1990)
Table 5. Biomass distribution of Sinop-Bafra Cape (East Black Sea) and ??neada-Sinop (West Black Sea) (April 1990)

Yine Bingel ve ark., (1996) taraf?ndan 1991 ve 1992 Sonbaharlar?nda gerçekle?tirilen ve Bakanl?k ara?t?rma teknesi ile sadece Do?u Ka-radeniz in örneklenebildi?i çal??mada; ?nceburun-Bafra burnu aras?ndaki alt bölgede biyokütleyi a??rl?kl? olarak mezgit in (233 ton) olu?turdu?u, toplam stok büyüklü?ünün ise 493 ton oldu?u ifade edilmi?tir. Bir sonraki alt bölgede (Bafra Burnu-Civa Burnu) tespit edilen mezgit stok büyüklü?ü ise 549 ton dur. Çal??mada yüksek varyans nedeniyle tespit edilen biyokütlenin y?l içerisinde kar??la?t?r?lmas?n?n çal??ma döneminde uygun görünmeyebilece?i; sistemin karars?z bir durumda oldu?u ve Karadeniz ekosisteminde hüküm süren dinamik fiziksel, kimyasal ve biyolojik ko?ullar?n bu a?amada daha kesin bir de?erlendirmeye izin vermedi?i özellikle vurgulanm??t?r.

Bu durum özellikle de önemli avlama alanlar?ndaki stok büyüklü?ü belirleme çal??ma-lar?n?n ticari a? ve tekne ile yap?lmas?n?n objektif bir yakla??m olaca??n? göstermektedir.

Do?u Karadeniz sahillerinde mezgit bal???n?n farkl? derinliklerde, birim alandaki ve toplam av içerisindeki oran?n?n incelendi?i çal??mada:14 mm kare göz aç?kl???ndaki torba ve 22.5 m a??z aç?kl???na sahip dip trolü kullan?larak 15 m, 35 m, 65 m ve 80 m derinliklerde yap?lan 12 çekim ile 26044±3.554 m2’lik alan taranm??, ortalama av 217.85±15.55 kg, birim alandaki av 0.0084±0.0013 kg/m2, av içerisindeki mezgit miktar? 133.93±13.31 kg, birim alandaki mezgit miktar? 0.0051±0.0018 kg/m2 olarak belirlenmi? ve mezgit stoklar?n?n 80 m derinliklerde s?? ke-simlere göre daha yo?un oldu?u bildirilmi?tir (Çilo?lu ve ark., 2002). Çal??man?n mezgit in derin kesimlerde daha yo?un olmas? bak?m?ndan (Gönener ve Bilgin, 2006) taraf?ndan ticari trolle gerçekle?tirilen çal??may? destekler nitelikte oldu?u görülmü?tür. Sinop-Yakakent (Samsun) bölgesinde gerçekle?tirilen söz konusu çal??mada mezgit, barbunya, kalkan istavrit ve lüfer tür-lerinin 75 m den s?? ve 75 m den derin su kesim-lerindeki ayl?k biyokütle ve stok büyüklükleri belirlenmi?tir. Mezgit in s?? ve derin kesimler-deki biyokütle ve stok büyüklüklerinin s?ras?yla 835.0±170 kg/m2; 1788.0±150.0 kg/m2 207.9±42.2 ton; 1320.5±282.0 ton oldu?u ifade edilmi?tir

?nceburun da 24 m den 182 m ye kadar de?i?en derinliklerde gerçekle?tirilen mevcut çal??mada ise 2007 y?l?nda bölgedeki km2 den avlanabilir mezgit miktar?n?n 646.55±19.67 kg/km2, barbunya miktar?n?n 32.51±2.21 kg/km2, kalkan miktar?n?n 27.77±0.80 kg/km2 oldu?u be-lirlenmi?, mezgit, barbunya ve kalkan türlerinin stok büyüklükleri ise s?ras?yla 458.95±13.44 ton; 22.55±1.46 ton ve 19.89±0.58 ton olarak tahmin edilmi?tir.

2008 y?l?nda ise bölgede km2 den 596.76±19.12 kg/km2 mezgit, 14.04±0.99 kg/km2 barbunya ve 51.66±1.71 kg/km2 kalkan avland???, söz konusu türlerin bölgedeki avlanabilir stok-lar?n?n ise s?ras?yla 445.43±14.37 ton; 10.45±0.72 ton; 38.55±1.28 ton olabilece?i belirlenmi?tir. Mezgit d???nda barbunya ve kalkan türlerinin bi-yokütle ve stok büyüklüklerinin her iki y?l aras-?nda önemli ölçüde de?i?ti?i saptanm??t?r.

Genç (2000) taraf?ndan 1990-1996 y?llar? aras?nda Karadeniz’in Do?u k?y?lar?nda ayl?k olarak sürdürülen çal??mada, barbunya populas-yonunun mevsimlere ve derinli?e ba?l? olarak görülme s?kl??? incelenmi? ve genel olarak bu bal?klar?n y?l boyunca, k?y?dan itibaren 100 m derinli?e kadar da??l?m gösterdikleri saptan-m??t?r. Dört bölge ve 0-20, 21-50 ve 51-100 m olmak üzere üç derinlik tabakas? için sürdürülen çal??mada 1990-1992 y?llar? için hesaplanan bar-bunya biyokütle miktarlar? s?ras?yla 1329 ton, 3011 ton ve 4830 ton olarak tahmin edilmi?tir. Çal??mada her üç y?l için biyokütlenin oransal olarak neredeyse tamam?na yak?n?n?n 0-50 m derinlikte oldu?u, birim alana dü?en bal?k mik-tar?n?n s?ras?yla 632.5 kg/km2, 1439.6 kg/km2 ve 2102.0 kg/km2 olarak tahmin edildi?i bildirilirken, 50-100 m derinliklerde bu de?erler 2.6 kg/km2, 0.2 kg/km2 ve 199.9 kg/km2 gibi oldukça dü?ük bulunmu?tur. Söz konusu çal??-mada bölgenin (Ye?il?rmak-Sinop) biyokütle oran?n?n en dü?ük düzeyde oldu?u ifade edilmi?

Avlanan türlerde çe?itlilik; büyük ölçüde av-lama mevsimi ve derinli?i, türlerin davran??lar?, gün içerisinde ???klanma ve avlama periyodu-saati, dip yap?s?, s?cakl?k, ak?nt? gibi suyun fizi-ki özelliklerinin yan?s?ra ortamda besin-predatör durumundaki di?er bal?k veya canl? türlerin var-l??? ve bunlar?n bollu?u gibi ba??ml?-ba??ms?z birçok etkene göre de?i?iklikler göstermektedir (Özbilgin ve Ferro 1997; Özbilgin ve Wardle 2002; Gönener ve Erkoyuncu, 2005). ?üphesiz dip trolü ile avlanan bu türlerin hemen hepsi farkl? düzeylerde ekonomik de?ere sahiptir. Ancak birçok türden olu?an dip trolü toplam av?n?n bile?enlerine bak?ld???nda mezgit bar-bunya ve kalkan?n bask?n tür olarak kar??m?za ç?kt??? görülmektedir (Gönener ve Bilgin, 2006; Özdemir, 2006).

Sonuç

Ara?t?rma bulgular?na göre, Türkiye’nin Ka-radeniz k?y?lar?ndaki, ticari dip trolü avc?l???na aç?k sahalarda, avlanabilir bal?k türlerinin bi-yokütleleri ve stok büyüklükleri mevsimsel ola-rak de?i?iklikler göstermektedir. Ara?t?rma böl-gesi, yak?n avlama sahalar?ndaki di?er türlerin avlanma yo?unlu?una ve türlerin önemli biyoe-kolojik (üreme, beslenme vb.) özelliklerine ba?l? baz? farkl?l?klar? bar?nd?rmaktad?r. Ayr?ca ara?-t?rman?n yap?ld??? bölgede ve yak?n kesimlerinde ayl?k, günlük ya da anl?k periyotlarda meydana gelerek suyun fiziksel ve kimyasal yap?s?n?, dola-y?s?yla ortamdaki yem durumunu, avlanabilir ba-l?k bollu?unu önemli ölçüde de?i?tirebilen rüz-garlar?n (?iddeti, yönü ve süresi gibi) önemi var-d?r. Bu durum söz konusu faktörlere ba?l? geli?en ve kabaca hidrojen sülfit içeren su tabakalar?n?n olas? sirkülasyonu olarak tan?mlanabilir. Bir ba?-ka ifade ile bölgede uzun süreli esen poyraz rüz-garlar?n?n özellikle avlanabilir kalkan, mezgit ve di?er demersal ve yar? pelajik türlerin biyokütle ve stok büyüklüklerini önemli ölçüde de?i?tirebi-lece?i gözlenmi?tir. Bu gibi faktörler ve nedenler de dikkate al?narak önemli dip trolü avlama böl-gelerinde bal?k türlerinin biyokütle ve stok bü-yüklüklerinin bilinmesi ve izlenmesi noktas?ndan hareket edilmelidir. Gerçekle?tirilen bu çal??ma da, bölgede (ticari verilerle) yap?lan s?n?rl? say?-daki ara?t?rmadan birisi olup, bulgular?n?n tama-m? incelenen bal?k türlerinin günlük, ayl?k ve y?l-l?k olmak üzere çe?itli periyotlardaki av yo?unlu-?unu ortaya koymaktad?r. Elde edilen bilgiler, konu olan bal?k türleri için üretim planlamalar?-n?n yap?labilmesi ve avlama kotalar?n?n belirle-nebilmesi amac?yla kullan?labilecek verilerdir. Ancak bu uygulama tekne boyu ve gücü dikkate al?narak özellikle tekne büyütmeyi te?vik etme-mek için küçük boyutlu ve dü?ük motor gücüne sahip teknelerde avlanabilecek miktar? (kota) yükseltecek, tekne boyu ve motor gücünün büyü-dü?ü oranda da av kotas?n? azaltacak ?ekilde formüle edilmelidir.

Te?ekkür

“TÜRKO?LU” ve “ZARFLIO?LU” adl? ve s?ras?yla 57 01T 018 ve 57 01TG 027 borda nu-maral? tekneleri ile bu çal??man?n yürütülmesine olanak sa?layan Oktay TÜRKO?LU ve ?ükrü ZARFLIO?LU’na, teknelerde çal??an tayfa-li-sans ve yüksek lisans ö?rencilerimize, makalenin geli?tirilmesi ve son ?eklini almas?ndaki katk?-lar?ndan dolay? de?erli hakemlere te?ekkür ed-eriz.

1028

References

1. Anonim, (1986). OrtaKaradeniz (Sinop-Ünye) trolsahalarininhidrografisiveverimliligi. birincidönemarastirmalari, DokuzEylülÜniversitesiDenizBilimleriTek. Enstitüsü 50 s, Izmir.
2. Anonim, (2007). TürkiyeIstatistikKurumu, Su ÜrünleriIstatistikleri, Ankara
3. Bingel, F., Bekiroglu, Y., Gücü, A.C., Niermann, U., Kideys, A.E., Mutlu, E., Dogan, M., Kayikçi, Y., Avsar, D., Genç, Y., Okur, H., Zengin, M. (1996). Karadenizstoktespitprojesi. Balikçilikarastirmalari. Final Raporu. 172 s DEBÇAG 74/G, DEBÇAG 139/G ve DEBAG 115/G, DenizBilimleriEnstitüsüErdemli, Içelve S.Ü.A.E. Trab-zon.
4. Çiloglu, E., Sahin C., Gözler, A.M, Verep, B. (2002). MezgitBaliginin (Merlangiusmer-languseuxinusNordmann, 1840) DoguKa-radenizsahillerindevertikaldagilimivetoplamaviçindekiorani, EgeÜniversitesi Su ÜrünleriDergisi, 19(3-4): 303-309.
5. Erkoyuncu, I., (1995). BalikçilikBiyolojisivePopulasyonDinamigi, OndokuzMayisÜni-versitesi. Yayinlari No: 95, 265 s. Sinop
6. Genç, Y., (2000). TürkiyeninDoguKaradenizKiyilarindakiBarbunya (Mullusbarbatusponticus, Ess. 1927) BaligininBiyoekolojikÖzelliklerivePopulasyonParametreleriDoktoraTezi, KaradenizTeknikÜniversitesi Fen BilimleriEnstitüsü, 183 s. Trabzon.
7. Gönener, S., Erkoyuncu, I., (2005). OrtaKarade-niz’de Dip Trolünün Av KompozisyonuveEtkileyenFaktörler, Atatürk ÜniversitesiZiraatFakültesiDergisi36(1): 45-52.
8. Gönener, S., Bilgin, S., (2006). Karadeniz’de (Sinop-YakakentBölgesi) Ticari Dip TrolüileAvlanabilirBalikBiyokütleveYogunlukDagilimlari. FiratÜniversitesi Fen veMühündislikBilimleriDergisi, 18(3): 305-312.
9. Özbilgin, H., and Ferro, R.S.T., (1997). Seasonal Variation in Codend Selectivity of Haddock. AkdenizBalikçilikKongresi, 9-11 April 1997, Izmir.
10. Özbilgin, H., Wardle, C.S., (2002). Effect of Sea-sonal Temperature Changes on the Escape Behaviour of Haddock, Melanogrammusae-glefinus, from the Codend, Fisheries Re-search, 58(3): 323-331.
11. Özdemir, S., (2006). Dip trolündeuygulanankaregözaçikligininfarklitürlerinya-kalanabilirligiüzerindekietkisiDoktoraTezi, OndokuzMayisÜniversitesi Fen BilimleriEnstitüsü, 162 s. Samsun.
12. Pauly, D., (1984). Fish population dynamics in tropical waters. A manual for use with pro-gramme calculations International Center for Living Aquatic Resources Management Studies and Reviews 8, Manila, Phillippines, 325 p.
13. Sparre, P., and Venema, S.C., (1998). Introduc-tion to tropical fish stock assessment. Part 1. Manual. FAO Fisheries Technical Paper No: 306/1, Rev. 2, Rome. 407 p.
14. Sümbüloglu, K., Sümbüloglu., V., (2002). Bi-yoistatistik, HatipogluYayinlariYük-sekögretimDizisi (53) Ankara
15. Zengin, M., (2000). TürkiyeninDoguKaradenizKiyilarindakiKalkan (Scopthalmusmaeoti-cus, Pallas, 1811) BaligininBiyoekolojikÖzelliklerivePopulasyonParametreleri. DoktoraTezi,KaradenizTeknikÜniver-sitesi. Fen BilimleriEnstitüsü 208 s.